Ευετηρικό και ψυχαγωγικό έθιμο του Δωδεκαημέρου (περίοδος από Χριστούγεννα έως Θεοφάνια) με χορευτική, θεατρική και μουσική ομάδα σε παράλληλη δράση. Προέρχεται από την ορεινή Τραπεζούντα και επιβιώνει σε οκτώ χωριά του νομού Κοζάνης (Τετράλοφος, Άγιος Δημήτριος, Αλωνάκια, Σκήτη, Πρωτοχώρι, Κομνηνά, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι).
Το έθιμο εγγράφηκε:
– στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2015.
– στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO (Representative List of Intangible Cultural Heritage of Humanity) το 2016
Πεδία Δελτίου Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
“Μωμόγεροι”, με ανάπτυξη του ευφωνικού «γ»
“Τα Μωμο’έρια”, σε ουδέτερο γένος
“Μωμογέρεα”, σε ουδέτερο γένος και με το ευφωνικό «γ»
“Οι Μωμο΄έρ΄”, με αποκοπή του «οι»
“Οι Κοτσαμάν’”, τουρκικής προέλευσης, σημαίνει «μεγαλόσωμοι άντρες»,
«σεβάσμιοι»
“Τα Κοτσαμάνια”, όπως παραπάνω, σε ουδέτερο γένος
“Τα Καρναβάλια”, καθώς είναι ομάδα μεταμφιεσμένων
Ευετηριακό και ψυχαγωγικό έθιμο του Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα έως Θεοφάνια) με χορευτική, θεατρική και μουσική ομάδα σε παράλληλη δράση, προερχόμενο από την ορεινή Τραπεζούντα, που επιβιώνει σε οκτώ χωριά του Νομού Κοζάνης.
□ προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις : τα δίστιχα που σχετίζονται με το δρώμενο, τα παραγγέλματα του αρχηγού, η προφορική μετάδοση του μύθου για τα στοιχεία αναπαράστασης.
□ επιτελεστικές τέχνες : συνδέεται άμεσα με το θέατρο, καθώς το έθιμο περιλαμβάνει πλειάδα θεατρικών ρόλων, αλλά και η εν γένει δομή του είναι θεατρική. Ο χορός (τα βήματα) και η μoυσική είναι δύο ακόμη δομικά στοιχεία που το αποτελούν και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά.
□ κοινωνικές πρακτικές –τελετουργίες –εορταστικές εκδηλώσεις : το έθιμο έχει εορταστικό αλλά και ευετηριακό χαρακτήρα και συνδέεται άμεσα με τον ερχομό του νέου έτους και την καλή χρονιά. Ολόκληρη η τοπική κοινωνία αποτελεί μέρος του εθίμου και λειτουργεί συνειδητά ως αναπόσπαστο στοιχείο στη διεξαγωγή και στην πλοκή του (η οποία διαφέρει κάθε χρόνο καθότι βασίζεται στον αυτσχεδιασμό και στην επικαιρότητα). Οι εθιμικές πρακτικές και οι κοινωνικές συμπεριφορές που αφορούν το σπιτονοικοκύρη που υποδέχεται την πομπή (εδέσματα, ευχές) αλλά και η συμπεριφορά των θεατών (αρπαγή νύφης, πυρπόληση του τσουβαλιού του γέρου), η μίμηση των ρόλων (θεατρικό μέρος), συνδέονται άμεσα με τις κοινωνικές πρακτικές του εθίμου. Εορταστικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνται και στο τέλος της διεξαγωγής του εθίμου, σε κάθε χωριό.
□ τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία : οι φορεσιές των Μωμό΄ερων, ειδικά η περικεφαλαία (χάντρες, καθρεφτάκια, κορδέλες) και το ξύλο που κρατούν (ειδικό ξύλο κρανιάς ή φουντουκιάς, πλεγμένο με χρωματιστές κορδέλες, φούντες και κουδουνάκια) έχουν ιδιαίτερη τεχνοτροπία και κατασκευάζονται από συγκεκριμένα άτομα που έχουν διδαχθεί από παλαιότερους την τεχνική. Υπάρχουν κομμάτια της ενδυμασίας που πλέκουν μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες (ορτάρια, γκέτες) και άλλα που απαιτούν γνώσεις αργυροχοΐας (εγκόλπιο, φυλαχτό, κοσμήματα στήθους).
□ άλλο : διδασκαλία παραδοσιακών μουσικών οργάνων που συνοδεύουν το δρώμενο και σε πολλές περιπτώσεις κατασκευή τους (αγγείον, λύρα, νταούλι). Η διδασκαλία πραγματοποιείται μεταδιδόμενη από γενιά σε γενιά, το ίδιο και η κατασκευή των μουσικών οργάνων, που απαιτεί ειδικές γνώσεις, μεταδιδόμενες προφορικά (π.χ. πότε πρέπει ο κατασκευαστής να κόψει ένα ξύλο σε σχέση με τη θέση της σελήνης κ.ά).
Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, Νομός Κοζάνης, Δήμος Κοζάνης (Τετράλοφος, Άγιος Δημήτριος, Αλωνάκια, Σκήτη, Πρωτοχώρι) και Δήμος Εορδαίας (Κομνηνά, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι).
Έθιμο, Δωδεκαήμερο, ποντιακό δρώμενο, Τραπεζούντα, Λιβερά, Κοζάνη, ποντιακό θέατρο, θέατρο δρόμου, περικεφαλαία.
Φορείς του εθίμου είναι οι κάτοικοι των οκτώ χωριών του Νομού Κοζάνης (Τετράλοφος, Άγιος Δημήτριος, Αλωνάκια, Σκήτη, Πρωτοχώρι, Κομνηνά, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι). Τα πρώτα χρόνια μετά τον ξεριζωμό, το κάθε χωριό οργάνωνε το δρώμενο στο κεντρικό του καφενείο. Όταν δημιουργήθηκαν πολιτιστικοί σύλλογοι στα χωριά (δεκαετία ΄70, ΄80), η οργάνωση γίνεται από το σύλλογο. Άλλωστε οι περισσότεροι ιδρυτές αυτών των συλλόγων ήταν οι ίδιοι οι Μωμό’εροι. Στην ουσία ο σύλλογος σε ένα ποντιακό χωριό δεν αποτελείται από κάποια συγκεκριμένα μέλη (όπως οι σύλλογοι των πόλεων) αλλά από ολόκληρη την τοπική κοινωνία. Οι σύλλογοι των οκτώ χωριών, οι οποίοι συνέβαλαν στη συγγραφή του Δελτίου και δεσμεύονται να στηρίξουν με κάθε τρόπο την εγγραφή είναι οι εξής:
Παπαδόπουλος Παναγιώτης (πρόεδρος και μουσικός –λύρα, «αγγείον»)
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6942.294679
κ. Αραπίδης Δημήτριος (πρόεδρος)
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6973.073664
κ. Λαζαρίδης Θόδωρος (πρόεδρος)
Αλωνάκια Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. :6942.557844
κ. Αλεξανδρίδης Σάββας (πρόεδρος)
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6974.373580
Σιαπανίδης Παναγιώτης (πρόεδρος)
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6944.505973
Τσιλφίδου Μαρία (πρόεδρος)
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6977.809816
κ. Προσκυνητόπουλος Άρης (υπεύθυνος Μωμό΄ερων)
Ασβεστόπετρα Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6936.933457
κ. Σαββαΐδης Παντελής (πρόεδρος)
Καρυοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
Τηλ. : 6947827799
Υπάρχει πλειάδα μουσικών του εθίμου, χορευτών αλλά και ειδικών κατασκευαστών της φορεσιάς, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να συναινέσουν με επιστολές τους για την εγγραφή του εθίμου:
Μουσικοί
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6948.943871
Δρέπανο Κοζάνης, Τ.Κ.50100, Τηλ.: 6972.141112
Ρυάκιο Κοζάνης, Τ.Κ.50100, Τηλ.:6979.222404
Ρυάκιο Κοζάνης, Τ.Κ.50100, Τηλ.: 6976.577871
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 2463031552
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 6972.482442
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, τηλ. 6942.808346
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6944439524
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6986742637
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6977.434774
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6937.331713
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6942.623910
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6945.256963
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6948.660086
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 24610.99352
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6989.474958
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6980.110974
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6987.302932
Αλωνάκια Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6942.406502
Αλωνάκια Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6972.914978
Αρχηγοί – χορευτές – θεατρικοί ρόλοι
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6944.398369
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6937.094954
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6977.774291
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6985.615126
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6942.400328
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6977.285771
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 24630.31502
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 24630.31050
Κομνηνά Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 24630.31183
Τετράλοφος Κοζανης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6973.747824
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6970808292
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6983747152
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6945789116
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6942682718
Άγιος Δημήτριος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6976897086
Τετράλοφος Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6972.880015
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6997.022830
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6944.101144
Ερευνητές
Καρυοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50200, Τηλ.: 6977.094577
Σκήτη Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6972.138815
Πρωτοχώρι Κοζάνης, Τ.Κ. 50100, Τηλ.: 6947.342224
Κατασκευαστές:
Ποντιακά μέσα ενημέρωσης που καλύπτουν το έθιμο:
Διεύθυνση: κ. Κωτσίδης Θεόφιλος, Δαρδανελλίων 79, Τ.Κ. 17124, Ν. Σμύρνη, τηλ. : 6936.992000,email : theophilosk@gmail.com
Ειδικές πληροφορίες για το στοιχείο:
Όνομα: κ. Αλεξανδρίδης Κωνσταντίνος
Ιδιότητα: Ηθοποιός, ερευνητής του εθίμου.
Πρόεδρος «Ελληνικού Σωματείου Διάσωσης & Διάδοσης της
Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς “Οι Μωμόγεροι”»
Διεύθυνση: Μαντζαγριωτάκη 38, Καλλιθέα Αττικής. ΤΚ: 17672
Τηλ. : 210.9593323, 6977708372, FAX: 2109593884
e-mail: kostasalexandridis@yahoo.gr
Ευετηριακό και ψυχαγωγικό έθιμο που τελείται κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου στα οκτώ χωριά του Νομού Κοζάνης. Οι φορείς του είναι οι κάτοικοι των χωριών συνολικά, καθώς το έθιμο έχει περάσει ήδη στην τέταρτη γενιά των Ποντίων προσφύγων που ήρθαν από την ορεινή Τραπεζούντα. Αποτελείται από τη χορευτική, τη θεατρική και τη μουσική ομάδα. Όλοι οι συμμετέχοντες είναι άντρες.
Το έθιμο των Μωμό΄ερων (Μωμόγεροι συνηθίζουμε να το λέμε όμως δεν είναι γέροι, αλλά οι ιερείς του Μώμου) είναι καταγεγραμμένο σε πενήντα και πλέον παραλλαγές. Ωστόσο μία είναι η παραλλαγή που επιβιώνει χωρίς διακοπές, ενώ κάποιες από τις υπόλοιπες αναβιώνουν από διάφορους φορείς, αλλά όχι τακτικά.
Η παραλλαγή που μεταφέρθηκε από τον Πόντο στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923), είναι αυτή του χωριού Λιβερά της ορεινής Τραπεζούντας. Υπάρχουν και γραπτές μαρτυρίες της πρώτης προσφυγικής γενιάς για την τέλεση του δρωμένου στη Λιβερά. Η Λιβερά και η ευρύτερη περιοχή της ορεινής Τραπεζούντας (Ματσούκα) είχε πολλά προνόμια λόγω των τριών μεγαλύτερων μοναστηριών του Πόντου, που βρίσκονται στην περιοχή (Άγιος Ιωάννης Βαζελώνας, Παναγία Σουμελά, Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας). Από τη Λιβερά καταγόταν επίσης η Μαρία, μετέπειτα Γκιουλμπαχάρ, Ελληνίδα που έγινε σουλτάνα και βοήθησε σημαντικά στο να υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία στην περιοχή.
Έτσι, το έθιμο διατηρήθηκε και «μεταφέρθηκε» στην Ελλάδα. Οι Πόντιοι πρόσφυγες, ανάμεσα στα λιγοστά αντικείμενα που έφεραν στην Ελλάδα, ήταν εγκόλπια και περικεφαλαίες Μωμό΄ερων. Πραγματοποιείται από το 1924-25 στην Ελλάδα (ελάχιστες φορές δεν έχει πραγματοποιηθεί, όπως με τον πόλεμο το 1940). Η παραλλαγή της Λιβεράς επιβιώνει σήμερα κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου σε οκτώ κοινότητες (χωριά) του νομού Κοζάνης: Τετράλοφος, Αλωνάκια, Σκήτη, Άγιος Δημήτριος, Πρωτοχώρι, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά. Οι ομάδες των Μωμό΄ερων βγαίνουν στους δρόμους του χωριού συνήθως δύο μέρες, από το πρωί μέχρι το βράδυ.
Οι Μωμό΄εροι, αποτελούνται από τη χορευτική (κορυφαίος-αρχηγός και χορευτές), τη θεατρική(αυτοσχέδιοι διάλογοι) και τη μουσική ομάδα(λύρα, αγγείον, νταούλι), όλοι μεταμφιεσμένοι.
Όλοι μαζί, με φωνές, κραυγές, θορύβους από κουδούνια, βήματα χορού, μουσική, τραγούδια και παράλληλη δράση όλων των θεατρικών προσώπων, όχι μόνο προκαλούν το ενδιαφέρον του κοινού που τους ακολουθεί από σπίτι σε σπίτι, αλλά επιδιώκουν και τη συμμετοχή του κοινού στις πολλαπλές παράλληλες δράσεις.
Οι Μωμό΄εροι, ντυμένοι με περικεφαλαίες, φουστανέλλες και κρατώντας ξύλα στα χέρια, χορεύοντας και τραγουδώντας επισκέπτονται ένα προς ένα τα σπίτια του χωριού. Ανάμεσά τους και σε επικοινωνία με τους θεατές είναι η θεατρική ομάδα, αποτελούμενη μόνο από άντρες: δύο νύφες που προσπαθεί να τις κλέψει ο κόσμος πληρώνοντας ένα αντίτιμο με την επιστροφή τους, ο γέρος, η γραία (γριά), ο διάβολον, ο άρκον (αρκούδα), ο γιατρός που εξετάζει τη νύφη και διαπιστώνει συνήθως την κακοποίησή της, ο τσανταρμάς (χωροφύλακας επί τουρκοκρατίας) κ.ά.. Τα μουσικά όργανα που τους συνοδεύουν είναι λύρα, αγγείον (γκάιντα) και νταούλι. Το σύνολο της χορευτικής, θεατρικής και μουσικής ομάδας κάθε χωριού είναι περίπου 30 άτομα και η πομπή τους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα θέατρο δρόμου (streettheatre) που χορεύοντας και τραγουδώντας σατιρίζει πρόσωπα και καταστάσεις.
Τα πέντε από τα οκτώ χωριά ανήκουν πια στο Δήμο Κοζάνης (με τις συνενώσεις των κοινοτήτων), ενώ τα άλλα τρία στο Δήμο Εορδαίας, σε μια περιοχή με έντονο το ντόπιο κοζανίτικο στοιχείο (Φανοί και άλλα έθιμα). Οι φορείς του εθίμου, οι κάτοικοι των οκτώ χωριών, τελούν το δρώμενο τόσο για ψυχαγωγικούς, όσο και για ευετηριακούς λόγους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ξενιτεμένων που παρακαλούν τους συγχωριανούς τους να περάσουν οι Μωμό΄εροι και από την αυλή του δικού τους σπιτιού, κι ας μην υπάρχει κάποιος να τους υποδεχτεί. Το έθιμο πέρασε ήδη στην τέταρτη γενιά στον ελλαδικό χώρο και συνεχίζει να τελείται με αμείωτο το ενδιαφέρον, τόσο των συντελεστών, όσο και των επισκεπτών.
Χώρος που συνδέεται με την επιτέλεση / πραγματοποίηση του στοιχείου ΑΠΚ:
Ο χώρος τέλεσης του εθίμου είναι οι δρόμοι, οι πλατείες, τα σταυροδρόμια και οι αυλές των σπιτιών του κάθε χωριού. Η πομπή ξεκινάει συνήθως από την πλατεία ή από το σύλλογο και υπάρχει προσχεδιασμένη πορεία. Είναι σημαντικό οι Μωμό΄εροι να περάσουν από όλα τα σπίτια του χωριού. Στην αυλή του κάθε σπιτιού, τους περιμένει στολισμένο τραπέζι με πλούσια εδέσματα, τσίπουρο, κρασί και παραδοσιακά γλυκά.
Εγκαταστάσεις (εργαστήριο, κτίριο συλλόγου, αίθουσα/ες, βοηθητικά κτίρια κλπ.):
Ο χώρος του συλλόγου του κάθε χωριού βοηθά τόσο στις πρόβες του χορευτικού τμήματος των Μωμό΄ερων, όσο και στην προετοιμασία της χορευτικής και θεατρικής ομάδας πριν βγουν στο χωριό. Δεν υπάρχουν άλλα βοηθητικά κτήρια ή εγκαταστάσεις, καθώς είναι ένα θέαμα που εκτυλίσσεται στους δρόμους. Την τελευταία δεκαετία, το έθιμο έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές και παρουσιάζεται και εκτός των χωριών, σε θέατρα και άλλους χώρους διασκέδασης, τόσο από τα οκτώ χωριά, όσο και από άλλους χορευτικούς συλλόγους, χωρίς ωστόσο να είναι ολοκληρωμένο (με παραδοσιακά εδέσματα, τη συμμετοχή των θεατών κτλ).
Εξοπλισμός εξαρτήματα (όπως, π.χ., εργαλεία, σκεύη, στολές κ.ά.) που χρησιμοποιούνται κατά την προετοιμασία και την επιτέλεση του στοιχείου ΑΠΚ:
Οι Μωμό΄εροι, δηλαδή οι δώδεκα χορευτές, έχουν ειδική ενδυμασία.Φορούν «περικεφαλαία», παρόμοια της αρχαίας ελληνικής, «πουκάμισο», «γιλέκο σταυρωτό», είδος «φουστανέλλας» μέχρι το γόνατο,μάλλινες «περικνημίδες» πλεκτές ή «ορτάρια» (πλεκτές κάλτσες), «τσαρούχια», «ταραπολόζ΄» (ζωνάρι) μεταξωτό, «ξύλινο ραβδί» (ματσούκι). Στο στήθος φορούσαν πολλές σειρές αλυσίδες, ρολόι και εγκόλπιο.
Ειδικά ενδύματα απαιτούνται και για τους θεατρικούς ρόλους της ομάδας, τις δύο «νύφες», τον «γέρον», την «γραία», τον «διάβολον», τον «γιατρόν», τον «άρκον» (όπου υπάρχει), το «καμέλ» (όπου υπάρχει), τον «τσανταρμά» (χωροφύλακας-δικαστής). Όλους τους ρόλους υποδύονται άντρες, οπότε και τα μεγέθη των ενδυμασιών είναι ανάλογα (π.χ. τα νυφικά).
Προϊόντα ή ενγένει υλικά αντικείμενα (χειροτεχνήματα, εργαλεία, λατρευτικά ή μη σκεύη, προϊόντα, φαγητά κλπ) που προκύπτουν ως αποτελέσμα της επιτέλεσης ή της άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ:
Τα εδέσματα προσφέρονται, δεν πωλούνται. Τα ετοιμάζει η κάθε σπιτονοικοκυρά και ποικίλουν από σπίτι σε σπίτι. Απαραίτητο είναι το τσίπουρο και συνηθέστερα τα «πιροσκί», το «περέκ΄» και τα «τσιριχτά», είδη ποντιακών ζυμαρικών.
Περιγραφή της διαδικασίας:
Το έθιμο μεταφερόμενο από τον Πόντο στην Ελλάδα, απέκτησε σχεδόν μυθικές διαστάσεις. Η πρώτη προσφυγική γενιά ένιωσε την ανάγκη να το συνεχίσει σχεδόν αμέσως μετά την εγκατάσταση στη Μακεδονία. Υπάρχουν προφορικές μαρτυρίες ότι τελέστηκε από την πρώτη χρονιά (1924) και φωτογραφίες από το 1926. Από τότε και μέχρι σήμερα (2014) το έθιμο πέρασε στην τέταρτη προσφυγική γενιά με ελάχιστες εξαιρέσεις διακοπής του (γερμανική κατοχή, εμφύλιος, δικτατορία). Είναι έντονες ακόμη στις συζητήσεις των νεότερων οι αναμνήσεις της πρώτης γενιάς, κι ας μην τους γνώρισαν όλοι. Ξέρουν, όμως, ακόμη και οι νεότεροι ποιος ήταν ο καλύτερος «γέρος» που ήρθε από τον Πόντο ή ο πιο δυναμικός «αρχηγός». Γνωρίζουν καλά ποιοι ήταν οι ξακουστοί μουσικοί, πρώτης και δεύτερης γενιάς και παίζουν τις «μελωδίες» τους. Κάθε ένας από τους παλαιότερους που συμμετείχε στο έθιμο, θεωρεί ηθικό χρέος οι γιοι του να είναι συνεχιστές και προσπαθεί να τους μεταδώσει την αγάπη του για το έθιμο από την παιδική κιόλας ηλικία. Αντιστοίχως, η προσμονή του κάθε παιδιού είναι να συμμετάσχει στο έθιμο, όταν ενηλικιωθεί. Ο καθένας έχει εικόνες των Μωμό΄ερων από την παιδική του ηλικία και έχει ακούσει πολλές διηγήσεις από τους παππούδες του.
Το συντονισμό στις χορευτικές κινήσεις αναλαμβάνει πλέον ο χοροδιδάσκαλος του συλλόγου, που συνήθως είναι και ο εκάστοτε «αρχηγός» των Μωμό΄ερων. Ωστόσο, όταν έρθει η ώρα της πρόβας, οι κινήσεις έχουν ήδη εμπεδωθεί και η χορευτική διαδικασία είναι μια μίμηση, σε σχέση με τα βιώματα του καθενός. Σε ότι αφορά τους θεατρικούς ρόλους, η μετάδοση από γενιά σε γενιά πραγματοποιείται με μίμηση των προγενεστέρων.
Τρόποι και διάρκεια εκμάθησης /μαθητείας /μύησης:
Όπως έχει ήδη περιγραφεί, η διάρκεια εκμάθησης είναι το χρονικό διάστημα μέχρι την ενηλικίωση του καθενός και μέχρι να θεωρήσουν οι «βετεράνοι» ότι κάποιος είναι έτοιμος να μπει στην ομάδα των Μωμό΄ερων. Ας σημειωθεί ότι οι χορευτές είναι δώδεκα, οπότε επιλέγονται οι δώδεκα ικανότεροι. Από παιδιά οι κάτοικοι των χωριών γνωρίζουν τα παραγγέλματα που δίνει ο «αρχηγός» και τα επαναλαμβάνουν, σαν παιχνίδι, κατόπιν προτροπής των γονιών ή των παππούδων του.
Φορείς μετάδοσης:
Φορείς μετάδοσης είναι ολόκληρη η τοπική κοινωνία και ιδιαίτερα οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Σημαντικό ρόλο στη μετάδοση παίζει και ο εκάστοτε αρχηγός που εμπνέει και καθοδηγεί τη χορευτική ομάδα.
Ιστορικές πληροφορίες ή τοπικές διηγήσεις για την εμφάνιση, τη διάρκεια, την παρουσία, και τις προσαρμογές ή και τροποποιήσεις του στοιχείου ΑΠΚ:
Οι τελεστές του εθίμου πιστεύουν πως αυτό προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Άλλοι θεωρούν ότι είναι ένα είδος διθυράμβου, λόγω του «διαλόγου» ανάμεσα στον «αρχηγό-Μωμό΄ερο» και της ομάδας των Μωμό΄ερων, αλλά και λόγω των αυτοσχεδιασμών ανάμεσα στη θεατρική ομάδα και στους θεατές.
Ανάμεσα στις διηγήσεις των τελεστών, ξεχωρίζουν δύο εκδοχές. Η μία αφηγείται πως οι δώδεκα Μωμό΄εροι είναι οι ιερείς του Μώμου, θεού του γέλιου και της σάτιρας, η προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας. Οι μελετητές του εθίμου υποστηρίζουν πως σύμφωνα με τον Πλάτωνα, άριστο ήταν το έργο που ο Μώμος δεν είχε τίποτα να πει («ο αεί επιζητών και μηδέν των άλλων ικανόν νομίζων, αλλ΄ενδείν του κρείττονος, αεί παν οτιούν λέγων και διασύρων»), καθώς «Μώμος» είναι αυτός που ψάχνει να βρει κουσούρι, άλλωστε είναι γνωστή η λέξη άμωμος, που σημαίνει ο χωρίς κουσούρια, ο τέλειος (μάλλον προέρχεται από το ομηρικό ρήμα μω, που σημαίνει αναζητώ, ψάχνω να βρω ελάττωμα). Έτσι και σήμερα, οι Μωμό΄εροι σατιρίζουν με τα δίστιχά τους και εξευμενίζουν τα «κουσούρια» των συγχωριανών τους.
Μια δεύτερη εκδοχή υποστηρίζει ότι οι Μωμό΄εροι συμβολίζουν τους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Και οι δύο εκδοχές στηρίζονται σε προφορικές διηγήσεις και σε κάποιες αναφορές των μελετητών του εθίμου. Πάντως, ο βαθιά ριζωμένος και βιωματικός χαρακτήρας του εθίμου απέτρεψε την εξάλειψή του, αναγκάζοντας ακόμη και την εκκλησία να το «ανεχτεί», ανάμεσα σε τρεις σημαντικές εορτές της Ορθοδοξίας (Χριστούγεννα, Αγίου Βασιλείου, Θεοφάνια).
Υπάρχει μια χαρακτηριστική περιγραφή του Χρ. Δημητριάδη στο περιοδικό σύγγραμμα «Ποντιακή Εστία» (1953) για την τέλεση του δρωμένου στη Λιβερά Τραπεζούντας, η οποία είναι ορόσημο για τον κάθε μελετητή ή τελεστή του εθίμου. Ανάμεσα στα άλλα αναφέρει :
«Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, συγκεντρωνόταν ο όμιλος μπροστά στη Μητρόπολη στη Λιβερά και με την κραυγή «ωωω-χοχοχο», ξεκινούσαν για να περιδιαβούν όλα τα σπίτια του χωριού. Συνήθως άρχιζαν από τη συνοικία Φάλενα (που είναι στην άκρη του χωριού), από του Κολοθάντων, συνέχιζαν στην Κολενάταν, στη Ζάμενα, και κατόπιν στις ενορίες Χαντζουκά, Παραλίθ΄, Σεϊτανάντων και Κάστρον. Συνήθως την επόμενη μέρα πήγαιναν στην ενορία Μαγκάν και κατέληγαν στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, όπου έστηναν γλέντι.Όσα χρήματα μαζεύονταν τα παρέδιδε ο πολυχρονιστής στον Πρόεδρο της εκκλησιαστικής επιτροπής για να διατεθούν για τις αμοιβές των δασκάλων. Στο τέλος του διημέρου, μαζεύονταν όλοι οι όμιλοι των Μωμόγερων από τα γύρω χωριά (Καπίκιοϊ, Χατζάβερα, Δανίαχα, Κουσπιδί, Βερύζαινα) στο Τσεβιζλούκ (σημερινή Macka). Ήταν ένα θέαμα άνευ προηγούμενου, να βλέπει κανείς 150-200 φουστανελλοφόρους να χορεύουν και να τραγουδούν στις πλατείες…»
Με το πέρασμα του χρόνου, υπήρχαν παρεμβάσεις και απαγορεύσεις στο έθιμο. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο (1949) απαγορεύεται η μάσκα (στορέα) για λόγους ασφαλείας. Ενίοτε προστίθεται και η γραβάτα, ως σατιρικό στοιχείο των αστών. Το παραδοσιακό νυφικό (ζιπούνα) αντικαθίσταται σε κάποια χωριά με το κλασσικό νυφικό. Σήμερα η δομή του εθίμου είναι η ίδια και στα οκτώ χωριά, με μικρές παραλλαγές ως προς το βηματισμό και τα παραγγέλματα.
Αυτοσχέδιες παρεμβάσεις υπάρχουν ποικίλες, οι οποίες κρατούν το ενδιαφέρον των θεατών αμείωτο. Μια προγραμματισμένη παρέμβαση είναι να κλέψει κάποιος τη μία από τις δύο νύφες. Δύο Μωμό΄εροι τότε, κατ΄εντολή του αρχηγού τρέχουν προς αναζήτηση της νύφης και του απαγωγέα και δεν αργούν να τους ανακαλύψουν. Ο γιατρός εξετάζει τη νύφη και διαπιστώνει τη σεξουαλική της κακοποίηση. Το πρόστιμο είναι ανάλογο της οικονομικής κατάστασης του απαγωγέα, και ορίζεται από τον τσανταρμά που έχει ήδη συνωμοτήσει με το γιατρό. Η εξέταση της νύφης, που προσποιείται την ατιμασμένη, είναι μία από τις πιο κωμικές σκηνές του εθίμου και παρακολουθείται με μεγάλο ενδιαφέρον από το παρευρισκόμενο πλήθος. Αξίζει να σημειωθεί ότι όταν ο θίασος εντοπίσει παρευρισκόμενο θεατή με οικονομική άνεση ή ξένο, τον υποδεικνύει στη νύφη, η οποία (άντρας ων) «τον απαγάγει» κρατώντας τον στους ώμους της. Αυτό είναι ένα νεότερο στοιχείο που επινοήθηκε τα τελευταία χρόνια.
Ιστορικά δεδομένα για τον φορέα του στοιχείου ΑΠΚ:
Οι φορείς, τα οκτώ χωριά δηλαδή, κατάγονται κυρίως από την ορεινή Τραπεζούντα. Τις δεκαετίες του ΄70 και ΄80 δημιουργήθηκαν οι πολιτιστικοί σύλλογοι των χωριών αυτών, που είχαν ως κύριο σκοπό την πραγματοποίηση και τη διαιώνιση του εθίμου των Μωμό΄ερων. Γι αυτό το λόγο άλλωστε και ιδρυτικά μέλη των συλλόγων αυτών ήταν οι ίδιοι οι φορείς του εθίμου.
Δράσεις, Διάδοση, Διαπολιτισμικές Επαφές:
Είναι σημαντικό τα μέτρα διαφύλαξης να προστατέψουν το έθιμο, χωρίς να παρέμβουν στη δομή και στον τρόπο τέλεσής του. Οι δράσεις και οι πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να αναληφθούν τόσο από τους πολιτιστικούς συλλόγους, όσο και από την πλευρά της πολιτείας. Ενδεικτικά, κάποια χαρακτηριστικά μέτρα διαφύλαξης του εθίμου είναι τα εξής:
ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ – ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ
ΠΡΟΒΟΛΗ – ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΕΘΙΜΟΥ
Πέρα από τα παραπάνω μέτρα διαφύλαξης, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος αλλοίωσης του εθίμου, ακόμη και από τους ίδιους τους τελεστές. Γεγονός είναι πως όταν υπάρχει κίνδυνος εξάλειψης, ενεργοποιούνται τα ίδια τα άτομα για τα οποία αποτελεί το έθιμο βασικό στοιχείο της ταυτότητάς τους, όπως ακριβώς συνέβη κα την πρώτη δεκαετία που ήρθαν στην Ελλάδα. Αντιθέτως, σε περιόδους ελεύθερης τέλεσης αλλά και δημοσιοποίησης-προβολής του εθίμου, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος πρόσθεσης στοιχείων για εντυπωσιασμό, αλλά και λόγω συναγωνισμού μεταξύ των χωριών. Για το λόγο αυτό, η καταγραφή του εθίμου πρέπει να είναι άμεση, αλλά να επιδιωχθεί η διακριτική προσέγγιση των χωριών.
Υπάρχει άμεση ανάγκη τόσο τεκμηρίωσης του εθίμου, όσο και καταγραφής, ιδιαίτερα των διαφόρων παραλλαγών, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί στον ελλαδικό χώρο.Σε αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσε να βοηθήσει επικουρικά και κάποιος κρατικός φορέας (διαθέτοντας ειδικούς επιστήμονες).
Αβραμάντης, Ι. (1953). Τα Μωμοέρα. Ποντιακή Εστία. 37, σ.1958.
Αθανασιάδης, Δ. (1982). Οι Μωμόγεροι (στο Δυτικό Γιαννιτσών). Αναβίωση παραδοσιακού ποντιακού εθίμου, Γουμένισσα: [αυτοέκδοση].
Αλεξανδρίδης, Κ. (2008). Το πανάρχαιο δρώμενο των Μωμόγερων από τη Λιβερά του Πόντου στον Τετράλοφο Κοζάνης. Στο : Μ. Σέργης (Επιμ.), Πόντος, θέματα λαογραφίας του Ποντιακού Ελληνισμού(σ. 75-83). Αθήνα: Αλήθεια.
Απαζίδης, Θ. (2005). Μωμογέρεα το λαϊκό παραδοσιακό δρώμενο «Κοτσαμάνια» στο Καρυοχώρι, Καρυοχώρι: Ποντιακός & Μικρασιατικός Σύλλογος Καρυοχωρίου «Ο Πρόσφυγας».
Δημητριάδης, Χ. (1954). Οι Κοτσαμάν΄στη Λιβερά. Ποντιακή Εστία. 49, σ.2387-2389.
Ζερζελίδης, Γ. (1950). Το Καλαντόνερον, Αθήνα: Ποντιακή Λογοτεχνία.
Κανδηλάπτης, Γ. (1953).Οι Μωμό(γ)έρ΄ή Τα Μωμο(γ)έρια. Ποντιακή Εστία. 36, σ.1789-1792.
Λαπαρίδης, Ν. (1979). Τα Μωμογέρια στη Ζάβερα της Ματσούκας. Ποντιακή Εστία. 26, σ.95-99.
Οικονομίδης, Δ. (1927). Οι Μωμόγεροι εν Πόντω. Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος. σ. 181-192.
Παπαδόπουλος, Δ. (1937). Μωμοέρια. Ποντιακά Φύλλα. 20, σ.320-332.
Πιλαλίδης, Θ. (1999). Ποντιακό παραδοσιακό έθιμο ‘Τα Κοτσιαμάνια’. Αιχμές. 1, σ.22.
Πούχνερ, Β. (1984). Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο του Πόντου στον εθνολογικό συσχετισμό. Αρχείον Πόντου. 38, 291-305.
Σαμουηλίδης, Χ. (1991). Το λαϊκό παραδοσιακό θέατρο του Πόντου. Θεσσαλονίκη: Αδελφοί Κυριακίδη.
*Το δελτίο είναι διαθέσιμο και σε μορφή Pdf: Μωμοέρια, ένα έθιμο του δωδεκαημέρου
Χρήσιμες διασυνδέσεις:
Φιλμ για τα “Μωμοέρια. Ένα έθιμο του δωδεκαημέρου: YouTube
