Κάποια Ιστορικά Καφέ, τα οποία μετρούν ζωή περισσότερο από 100 χρόνια, αποτελούν σημείο αναφοράς για τις τοπικές κοινωνίες, όπου λειτουργούν ως χώροι με ιδιαίτερους συμβολισμούς. Αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν χώρους κατανάλωσης καφέ, καθώς και μιας σειράς ποτών και εδεσμάτων. Ταυτόχρονα λειτούργησαν και εξακολουθούν να λειτουργούν ως πεδία κοινωνικής συνεύρεσης και ως χώροι διοργάνωσης ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων. Έχουν συμβάλει πολλαπλά στη διαμόρφωση πολιτισμικών πρακτικών εντός του αστικού χώρου, αλλά και στη διαμόρφωση της αστικής κοινωνικότητας τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα.

Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2022.

Πεδία Δελτίου Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς 

[accordion multiopen=”true”]
[toggle title=”1. Σύντομη παρουσίαση του στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς “]

α. Με ποιο όνομα αναγνωρίζεται το στοιχείο από τους φορείς του:

Ο άυλος πολιτισμός των αστικών Ιστορικών Καφέ

β. Άλλη/-ες ονομασία/ες:

Ο άυλος πολιτισμός των αστικών Ιστορικών Καφενείων

γ. Σύντομη Περιγραφή

Τα Ιστορικά Καφέ, κάποια από τα οποία μετρούν ζωή περισσότερο από 100 χρόνια, αποτελούν σημείο αναφοράς για τις τοπικές κοινωνίες όπου λειτουργούν και χώρους με ιδιαίτερους συμβολισμούς. Αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν χώρους κατανάλωσης καφέ, καθώς και μιας σειράς ποτών και εδεσμάτων. Ταυτόχρονα λειτούργησαν και συνεχίζουν να λειτουργούν ως πεδία κοινωνικής συνεύρεσης και ως χώροι διοργάνωσης ποικίλων πολιτιστικών εκδηλώσεων. Γι’ αυτό και έχουν συμβάλει πολλαπλά στη διαμόρφωση πολιτισμικών πρακτικών εντός του αστικού χώρου, αλλά και στη διαμόρφωση της αστικής κοινωνικότητας τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα.

δ. Πεδίο ΑΠΚ:

√ προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις

√ επιτελεστικές τέχνες

√ κοινωνικές πρακτικές-τελετουργίες-εορταστικές εκδηλώσεις

□ γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν

√ τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία

□ άλλο

ε. Περιοχή όπου απαντάται το στοιχείο:

Το στοιχείο απαντάται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Μέχρι στιγμής, έχουν συλλεχθεί στοιχεία για τα ακόλουθα Ιστορικά Καφέ: Καφέ «Κήπος» στα Χανιά, «Καφέ Mevlana» στη Ρόδο, «Ερμής» και «Πανελλήνιο» στη Μυτιλήνη, «Λέσχη Κομοτηναίων» στην Κομοτηνή, «Μεγάλο Καφενείο» στην Τρίπολη, «Ωραία Ελλάς» στην Αθήνα και «Μεγάλο Καφενείο» στην Άμφισσα. Η προσπάθεια αναμένεται να συνεχιστεί με την τεκμηρίωση και άλλων Ιστορικών Καφέ.

στ. Λέξεις-κλειδιά:

Ιστορικά Καφέ, αστική κοινωνικότητα

[/toggle]

[toggle title=”2. Ταυτότητα του φορέα του στοιχείου ΑΠΚ”]

α. Ποιος/-οι είναι φορέας/-είς του στοιχείου;

Φορείς του στοιχείου αποτελούν αφενός οι θαμώνες και οι ιδιοκτήτες τους και αφετέρου ο Σύνδεσμος Ιστορικών Καφέ Ευρώπης (EHICA), στον οποίο έχουν καταχωρηθεί (και συνεχίζουν να καταχωρούνται) ως μέλη Ιστορικά Καφέ από όλη την Ελλάδα, αλλά και την Ευρώπη.

β. Έδρα/τόπος
Διεύθυνση: Μέγαρο ΕΒΕΧ, Ελευθερίου Βενιζέλου 4, 3ος όροφος, γραφείο 32, Χανιά, Κρήτη, ΤΚ: 73132
e-mail: historiccafesroute@gmail.com
url/ site web: www.ehica.eu, https://historiccafesroute.com/

γ. Περαιτέρω πληροφορίες για το στοιχείο:
Αρμόδιο/-α πρόσωπο/-α
Όνομα: Βασίλης Σταθάκης
Ιδιότητα: Ιδιοκτήτης Ιστορικού Καφέ «Κήπος» – Ιδρυτής και Πρόεδρος Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης
e-mail: historiccafesroute@gmail.com

[/toggle]
[toggle title=”3. Αναλυτική περιγραφή του στοιχείου ΑΠΚ, όπως απαντάται σήμερα”]

Τα Ιστορικά Καφέ, κάποια από τα οποία μετρούν ζωή περισσότερο από 100 χρόνια, αποτελούν σημεία αναφοράς για τις τοπικές κοινωνίες στις οποίες λειτουργούν, και χώρους με ιδιαίτερους συμβολισμούς και πολλαπλή συμβολή στη διαμόρφωση πολιτισμικών πρακτικών εντός του αστικού χώρου.
Οι μελετητές συνδέουν τους χώρους κατανάλωσης καφέ με την κουλτούρα της σχόλης και συγκλίνουν στο ότι αποτελούν διαχρονικά έναν νέο ενδιάμεσο χώρο μεταξύ της ιδιωτικότητας του οικιακού και του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου της εργασίας. Λειτουργούν δηλαδή ως πεδίο κοινωνικής συνεύρεσης –συχνά και μεταξύ ατόμων διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης–, εμπορικών συναλλαγών, ενημέρωσης για την πολιτική επικαιρότητα τόσο μέσα από συζητήσεις όσο και μέσα από την ανάγνωση του ημερήσιου Τύπου, η προμήθεια του οποίου παλαιότερα τουλάχιστον ανήκε στις υποχρεώσεις των ιδιοκτητών τους. Έτσι, τόσο τα παραδοσιακά καφενεία όσο και τα ιστορικά Καφέ συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης κουλτούρας του καφέ, στο πλαίσιο της οποίας «ένας καφές δεν είναι μόνο ένας καφές», όπως δηλώνουν χαρακτηριστικά τόσο οι τακτικοί θαμώνες όσο και οι ιδιοκτήτες. Χρειάζεται χρόνος τόσο για τη σωστή παρασκευή του, π.χ. ελληνικός καφές στη χόβολη, όσο και για την κατανάλωσή του.
Επιπλέον, οργανώνονται σε αυτά ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπως ομιλίες, παρουσιάσεις βιβλίων, θεματικές βραδιές-αφιερώματα, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, βραδιές χορού, εκθέσεις, σεμινάρια για ποικίλες μορφές Τέχνης, αλλά και φεστιβάλ γαστρονομίας. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στη μόνιμη από το 2013 Έκθεση Ιστορικής Φωτογραφίας που φιλοξενείται στο Καφέ «Κήπος» στα Χανιά με θέμα την ιστορία του χώρου από την ίδρυσή του το 1870 έως και σήμερα. Ένα ακόμα ενδεικτικό παράδειγμα, η λέσχη φιλαναγνωσίας που λειτουργεί στο Ιστορικό Καφέ «Λέσχη Κομοτηναίων», στο πλαίσιο της οποίας διοργανώνονται βιβλιοπαρουσιάσεις, βραδιές ανάγνωσης και θεατρικού αναλογίου, βραδιές ποίησης και αφιερώματα σε συγγραφείς και ποιητές.
Αξίζει δε να αναφερθεί ότι σε κάποια Ιστορικά Καφέ δίνονται ακόμα και σήμερα παραστάσεις Καραγκιόζη, πρακτική που συνεχίζει την παράδοση των παλαιότερων καφενείων του πρώην οθωμανικού χώρου. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του καφενείου «Τα Κανάρια» στην Αθήνα, όπου εκτός από παραστάσεις Καραγκιόζη διοργανώνονται μουσικές βραδιές, εκθέσεις και ποιητικά αφιερώματα. Διαπιστώνουμε, δηλαδή, μια προσπάθεια συνδυασμού παραδοσιακών πρακτικών με νεωτερικές, που έχουν την αρχή τους στα φιλολογικά και λογοτεχνικά Καφέ της Δύσης.
Στους λαϊκούς δημιουργούς απευθύνεται και το καφενείο «η Ωραία Ελλάς», η νέα περίοδος λειτουργίας του οποίου ξεκίνησε το 1980, με σκοπό, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιδρυτής του, να λειτουργήσει ως «ένα υπερκαφενείο στο οποίο να αισθάνονται οι δημιουργοί λαϊκής τέχνης σε χώρο καφενείου», ανεξάρτητα από τον ιδιαίτερο τόπο προέλευσής τους (βλ. Συμπληρωματικά τεκμήρια, αρχείο «Πηγές»). Τον ίδιο σκοπό υπηρετεί και το «Κέντρο Ελληνικής Παράδοσης» που συστεγάζεται στον ίδιο χώρο και φιλοξενεί έργα λαϊκών δημιουργών από πολλές περιοχές της Ελλάδας.
Τα Ιστορικά Καφέ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να λειτουργούν ως εντευκτήρια για την τοπική κοινωνία. Σε αυτήν τη λειτουργία τους συντελεί, εκτός των άλλων, και η θέση τους εντός του αστικού ιστού. Συνήθως βρίσκονται σε κεντρικά σημεία των πόλεων, όπως στην κεντρική πλατεία, την αγορά, το λιμάνι, και αποτελούν οργανικό μέρος ενός ευρύτερου δικτύου οικονομικών, πολιτικών, θρησκευτικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το «Μεγάλο Καφενείο» της Τρίπολης βρίσκεται στην πλατεία Αγίου Γεωργίου και, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, το κτήριο που το στεγάζει ήταν ένα από τα 104 εργαστήρια της τούρκικης αγοράς, ενώ η Λέσχη Κομοτηναίων αποτελεί σημαντικό τοπόσημο της πόλης, καθώς βρίσκεται απέναντι από το κτήριο της Τσανακλείου Σχολής, όπου στεγαζόταν μέχρι πρόσφατα η Πρυτανεία του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Τέλος, το Καφέ «Κήπος» ξεκίνησε τη λειτουργία το 1870, μαζί με τον Δημοτικό Κήπο Χανίων, εντός του οποίου βρίσκεται.
Με λίγα λόγια, τα Ιστορικά Καφέ αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας της εκάστοτε πόλης. Είναι δε πλήρως ενταγμένα στις καθημερινές διαδρομές και πρακτικές των κατοίκων τους, ενώ πολύπλευρη και ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή τους στη διαμόρφωση της αστικής, όσον αφορά τη χωρική της διάσταση, κοινωνικότητας τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι υπάρχουν πολλές αναπαραστάσεις τους σε εικαστικά, μουσικά, λογοτεχνικά, θεατρικά και κινηματογραφικά έργα.
Η σχέση των Ιστορικών Καφέ με τον λαϊκό πολιτισμό επεκτείνεται και με το σερβίρισμα παραδοσιακών ροφημάτων και εδεσμάτων σε πολλά από αυτά. Για παράδειγμα, στο Καφέ «Κήπος» στα Χανιά, ο ελληνικός καφές παρασκευάζεται στη χόβολη και συνοδεύεται από χειροποίητο λουκούμι παρασκευασμένο σε τοπική βιοτεχνία, ενώ παράλληλα σερβίρονται σπιτικά γλυκά κουταλιού, τοπικά αναψυκτικά και αφεψήματα από τοπικά βότανα της Κρήτης, ενώ το Καφέ «Ερμής» στη Μυτιλήνη προσφέρει εκτός των άλλων αφεψήματα από τοπικά βότανα και «καϊνάρι» (αφέψημα από μίγμα μπαχαρικών), καθώς και ούζο από τοπικές ποτοποιίες.
Η παράδοση των Ιστορικών Καφέ διατηρείται επίσης ζωντανή μέσα από ειδικές εκδόσεις, μέσω της οικογενειακής παράδοσης που μεταφέρεται από ιδιοκτήτη σε ιδιοκτήτη, καθώς και από τις αναμνήσεις των θαμώνων, οι αφηγήσεις των οποίων κληροδοτούν την παράδοση και τον πολιτισμό στις επόμενες γενιές. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι το Ιστορικό Καφέ «Ερμής» στη Μυτιλήνη λειτούργησε για πρώτη φορά στη Μικρά Ασία και από εκεί μεταφέρθηκε από τον ιδιοκτήτη του μετά το 1922. Από τότε παραμένει για τέσσερις γενιές στην ίδια οικογένεια. Κάτι ανάλογο ισχύει και για το «Καφέ Mevlana» στην παλιά πόλη της Ρόδου, το οποίο, σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, παραμένει στην ίδια οικογένεια για 200 χρόνια.
Στα αστικά Ιστορικά Καφέ σύχναζαν αρχικά κυρίως άνδρες προερχόμενοι από συγκεκριμένες κοινωνικές, επαγγελματικές και ηλικιακές ομάδες που μπορούσαν να ποικίλλουν ανάλογα με την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του χώρου (καφενείο, Καφέ, λογοτεχνικό καφενείο κ.ο.κ.). Σταδιακά όμως ο κύκλος των θαμώνων άρχισε να περιλαμβάνει και γυναίκες, με ταυτόχρονο άνοιγμα σε περισσότερες κοινωνικές και ηλικιακές ομάδες. Έτσι λοιπόν σήμερα συχνάζουν σε αυτά άνθρωποι όλων των φύλων και των ηλικιών.
Η ενσωμάτωση της επίσκεψης στις καθημερινές πρακτικές των κατοίκων μιας πόλης αποδεικνύεται και από τη σύνδεσή της με άλλες, καθιερωμένες πολιτισμικές πρακτικές. Χαρακτηριστική είναι η ακόλουθη μαντινάδα που ένας θαμώνας συνέθεσε και έγραψε στο βιβλίο επισκεπτών του Καφέ «Κήπος»: «Στον Κήπο που ’χουν τα Χανιά/ κάθε δέντρο μυρίζει/ και του Βασίλη το Καφέ/ την πόλη μας στολίζει». Από το ίδιο βιβλίο επισκεπτών προέρχεται και η ακόλουθη εγγραφή, που δηλώνει τη διαχρονική και διαγενεακή διάσταση που σε κάποιες περιπτώσεις προσλαμβάνει η επίσκεψη σε ένα Καφέ. Ο θαμώνας/ συγγραφέας της, ο οποίος την υπογράφει ως «γιος του αρχαιότερου εν ζωή θαμώνα του Κήπου», σημειώνει: «Στο διαχρονικά ομορφότερο και πιο αγαπημένο σύμβολο της πόλης το πλεονέκτημα είναι η ανθρωπιά του που το αναβαθμίζει συνεχώς».

[/toggle]
[toggle title=”4. Χώρος/εγκαταστάσεις και εξοπλισμός που συνδέονται με την επιτέλεση/ άσκηση του στοιχείου ΑΠΚ”]

Η διαγενεακή κληρονομιά των Ιστορικών Καφέ ενδυναμώνεται από την παρουσία εντός τους ιστορικών αντικειμένων, φωτογραφιών και ζωγραφικών πινάκων, αλλά και από την επιμελή προσπάθεια διατήρησης του παλαιού αρχιτεκτονικού διάκοσμου και της παλαιάς επίπλωσης, στοιχεία που σύμφωνα με τους ιδιοκτήτες αποτελούν αναπόσπαστα συστατικά στοιχεία της ταυτότητας των Ιστορικών Καφέ Έτσι, ο ιδιοκτήτης του Μεγάλου Καφενείου στην Τρίπολη αναφέρεται με υπερηφάνεια στην επίπλωση του χώρου, μέρος της οποίας σώζεται από το 1882 (βλ. Συμπληρωματικά τεκμήρια, αρχείο «Πηγές»). Τέλος, η γνώση της ιστορίας του Καφέ Ερμής στη Μυτιλήνη, η συναισθηματική αξία που το Καφέ έχει για τη σημερινή του ιδιοκτήτρια και, τέλος, η σημασία που αυτή αποδίδει στην αδιάκοπη λειτουργία του με ταυτόχρονη διατήρηση του παλιού διάκοσμου αποτυπώνονται στο ακόλουθο απόσπασμα: «Ο εσωτερικός χώρος, παρόλο που έχουν γίνει εργασίες συντήρησής του, διατηρεί την αίγλη της παλιάς εποχής. Το πάτωμα είναι το αυθεντικό και αποτελείται από παλιά, διαφορετικά μεταξύ τους πλακάκια που συνθέτουν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Το ταβάνι είναι παλιό, ξύλινο, με την κλασική γυαλάδα της λαδομπογιάς και με χρυσές λεπτομέρειες στους αεραγωγούς και περιμετρικά. Χαρακτηριστική είναι η καμπυλότητα/ κλίση του ταβανιού που μοιάζει να έχει “κρεμάσει” από τα χρόνια, ενώ στην πραγματικότητα είναι υποστυλωμένο πλήρως. Τους τοίχους του καφενείου κοσμούν καθρέπτες, κάδρα, κορνίζες, επιγραφές και αντικείμενα που έχει φέρει, ερχόμενος από τον “Ερμή” της Μικράς Ασίας, ο προπάππους. Κειμήλια τεράστιας συναισθηματικής και πολιτιστικής αξίας. Κάδρα με φωτογραφίες δείχνουν πώς ήταν η ζωή στον Ερμή τα παλιότερα χρόνια και με μεταφέρουν σε μια άλλη εποχή. Τα μαρμάρινα τραπέζια και οι δερμάτινοι καναπέδες συμπληρώνουν την εικόνα, μαζί με το παλιό ξύλινο γραφείο του προπαππού. Στο βάθος βρίσκεται το παλιό τουρκικό τζάκι, στο οποίο παρασκευάζεται καφές στη χόβολη για περισσότερα από 200 χρόνια! Από τον τοίχο δεν λείπουν τα ψηλά ράφια, γεμάτα από παλιές συσκευασίες και μπουκάλια ποτών της εποχής, καθώς και ράφια που φιλοξενούν περισσότερα από 30 διαφορετικά «καραφάκια» ούζου, τα οποία όλα παράγονται στη Λέσβο. Το κτίσμα από μόνο του είναι ένα ζωντανό μουσείο» (απόσπασμα από το ερωτηματολόγιο που συμπλήρωσε η Ειρήνη Λάσκαρη, σημερινή ιδιοκτήτρια του Καφέ «Ερμής»). Όπως προκύπτει και από την περιγραφή αυτή, στον εξοπλισμό ανήκουν επίσης τα σκεύη που θεωρούνται απαραίτητα για την παρασκευή και το σερβίρισμα του ελληνικού αλλά και των άλλων ειδών καφέ, καθώς και των υπολοίπων ποτών και εδεσμάτων που προσφέρονται στους επισκέπτες.

Παλαιά είναι και τα ίδια τα κτήρια των περισσότερων Ιστορικών Καφέ. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, ενώ ορισμένα από αυτά έχουν χαρακτηριστεί μνημεία από ελληνικούς και διεθνείς φορείς. Πιο συγκεκριμένα, τo κτήριο στο οποίο στεγάζεται το Ιστορικό «Καφέ Mevlana» στην παλιά πόλη της Ρόδου χρονολογείται στον 14ο αιώνα. Το κτήριο μαζί με όλον τον εξοπλισμό του, στον οποίο περιλαμβάνονται και ναργιλέδες, έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης από το Υπουργείο Πολιτισμού (Αριθ. ΥΠΠΠ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1276/32977, ΦΕΚ 561/Β/31.7.1989). Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι το «Καφέ Mevlana» βρίσκεται εντός της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, η οποία έχει ενταχθεί στον Παγκόσμιο Κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Τέλος, διατηρητέο έχει κηρυχτεί και το κτήριο στο οποίο στεγάζεται η «Λέσχη Κομοτηναίων».

[/toggle]

[toggle title=”5. Προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της επιτέλεσης/άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ “]

Η σχέση των Ιστορικών Καφέ με τον λαϊκό πολιτισμό δεν σταματά στην παρασκευή του ομώνυμου ροφήματος. Στα ανδρικής κυρίως πελατείας καφενεία, καθώς η ώρα περνούσε, ο καφές αντικαθίστατο από ποτό, κυρίως ούζο, τσίπουρο ή κρασί, συνοδευόμενο από μεζέ. Αντιθέτως, στα περισσότερο οικογενειακά και κοσμοπολίτικα καφέ προσφέρονταν γλυκά, μεταξύ αυτών και παραδοσιακά γλυκά, όπως του κουταλιού. Η αρκετά παλιά αυτή παράδοση συνεχίζεται και σήμερα, έστω κaι αν ο διαχωρισμός σε ανδρικά και οικογενειακά καφέ δεν είναι πλέον τόσο αυστηρός. Σήμερα, ακολουθώντας τις σύγχρονες τάσεις στον τομέα της διατροφής και της γαστρονομίας, πολλά Ιστορικά Καφέ σερβίρουν επίσης τοπικά παραδοσιακά ροφήματα και εδέσματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα χειροποίητα λουκούμια από τοπικές βιοτεχνίες, τα οποία συνοδεύουν τον ελληνικό καφέ, τα αφεψήματα από τοπικά βότανα, τα τοπικά αναψυκτικά, το ούζο από τοπικές ποτοποιίες (για περισσότερες πληροφορίες βλ. Παράρτημα, Σύντομη Περιγραφή Ιστορικών Καφέ). Τέλος, τα Ιστορικά Καφέ φιλοξενούν και οργανώνουν ποικίλες εκδηλώσεις, όπως μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, βραδιές χορού, εκθέσεις κ.ά., ενώ κατά καιρούς προβαίνουν και σε εκδόσεις.

[/toggle]

[toggle title=”6. Ιστορικά στοιχεία για το στοιχείο ΑΠΚ”]

Η παλαιότερη αναφορά στον καφέ ως ποτό στο χώρο της Μέσης Ανατολής ανάγεται στον 16o αιώνα. Οι περισσότερες ιστορίες σχετικά με την αρχή της κατανάλωσής του στα ισλαμικά εδάφη την τοποθετούν στην Υεμένη, και τη συνδέουν με τη διεξαγωγή λατρευτικών πρακτικών από μέλη σουφικών μουσουλμανικών αδελφοτήτων κατά τη διάρκεια της νύχτας. Έτσι, ο καφές που λόγω των φυσιολογικών του ιδιοτήτων θα μπορούσε να τους κρατήσει ξύπνιους, υιοθετήθηκε γρήγορα ως το κατάλληλο ποτό. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί αρκετά παλιά Καφέ, όπως το «Καφέ Mevlana» στην παλιά πόλη της Ρόδου και ο τούρκικος καφενές που λειτουργούσε μέχρι το 1922 στο κτήριο που σήμερα στεγάζει το Καφέ «Ερμής» στη Μυτιλήνη βρίσκονται κοντά σε τζαμιά.

Σύμφωνα με Οθωμανούς χρονογράφους, τα πρώτα καφενεία στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκαν το 1554 και από εκεί διαδόθηκαν σε όλη την υπόλοιπη αυτοκρατορία, όπου και γνώρισαν τεράστια επιτυχία. Εκεί γνώρισαν τον καφέ και οι Ευρωπαίοι, περιηγητές και έμποροι, που για ποικίλους λόγους επισκέπτονταν την Οθωμανική Αυτοκρατορία και γοητεύτηκαν τόσο από τον καθημερινό πολιτισμό του καφενείου και το εξωτικό αυτό ποτό, που τα ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα το ενέταξαν σταδιακά στις διατροφικές τους συνήθειες. Πιστεύεται, ωστόσο, ότι αυτοί που συντέλεσαν αποφασιστικά στη μεταφορά του καφέ και των καφενείων στη Δυτική Ευρώπη ήταν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι που ίδρυσαν εκεί τα πρώτα καφενεία. Πρώτα στην Οξφόρδη το 1650 και στο Λονδίνο δύο χρόνια αργότερα, για να ακολουθήσουν το Άμστερνταμ, το Παρίσι και η Βιέννη. Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα τα Καφέ είχαν γνωρίσει μεγάλη διάδοση και απαντώνται σε όλες σχεδόν τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις.

 Ωστόσο, τα ευρωπαϊκά Καφέ δεν αποτέλεσαν πιστά αντίγραφα των οθωμανικών, όπως έχει δείξει η σχετική έρευνα. Παρά τις όποιες ομοιότητες, τα ευρωπαϊκά Καφέ διαφοροποιήθηκαν από το πρότυπό τους, τόσο όσον αφορά τις υλικές πτυχές, κτηριακές εγκαταστάσεις, εξοπλισμό, προϊόντα που προσέφεραν στους θαμώνες, όσο και τις άυλες πτυχές του καθημερινού πολιτισμού που αναπτύχθηκαν σε αυτά. Αλλά και αυτά με τη σειρά τους ακολούθησαν εν μέρει διαφορετικούς δρόμους, αφού κάθε φορά έπρεπε να προσαρμοστούν στις ιδιαιτερότητες των τοπικών πολιτισμών.

Κατά τον 19ο αιώνα ο ευρωπαϊκός τύπος Καφέ εισήχθη σε μεγάλες πόλεις τόσο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και των αναδυόμενων εθνών-κρατών σε αυτήν την περιοχή, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης. Στην πρώτη τουλάχιστον περίοδο της λειτουργίας τους, στα νέα αυτά Καφέ σύχναζαν κυρίως μέλη των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία επιχειρούσαν να διαμορφώσουν έναν τρόπο ζωής επηρεασμένο από τα δυτικά πρότυπα, ενώ τα λαϊκά στρώματα συνέχισαν να πηγαίνουν στα πιο παραδοσιακά καφενεία. Ανάμεσα στα νέου τύπου αυτά Καφέ, ονομαστά ήταν της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης. Εντός δε των ορίων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, χαρακτηριστική περίπτωση είναι το «Μεγάλο Καφενείο», που ιδρύθηκε το 1853 στην Τρίπολη. Όσον αφορά την παράμετρο του φύλου, και στις δύο εκδοχές των καφενείων, σύχναζαν –μέχρι κάποια τουλάχιστον χρονική στιγμή– κυρίως άνδρες. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει, και υπό μία έννοια επεκτείνει, την άποψη του Ευθύμιου Παπαταξιάρχη (1992), ο οποίος χαρακτήρισε το καφενείο «χώρο ανδρικού συμποσιασμού».

Τα Ιστορικά Καφέ φιλοξένησαν κατά καιρούς σημαντικές εκδηλώσεις και ξεχωριστές προσωπικότητες των Γραμμάτων, των Τεχνών και της Πολιτικής, γεγονός που με ιδιαίτερη υπερηφάνεια αναφέρεται από τους σημερινούς ιδιοκτήτες τους. Τέτοιου είδους παρουσίες διαδραμάτισαν πρωταρχικό ρόλο στην ίδρυση και τη λειτουργία εντός του χώρου τους φιλολογικών και καλλιτεχνικών κύκλων. Έτσι, λοιπόν, πέρα από μεμονωμένους λογοτέχνες που σύχναζαν σε συγκεκριμένα Καφέ, οι οποίοι μάλιστα δεν λάμβαναν απλώς μέρος σε συζητήσεις αλλά έγραφαν και έργα τους, ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στους οργανωμένους φιλολογικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους που μετά το 1880 λειτούργησαν εντός πολύ γνωστών φιλολογικών καφενείων της Αθήνας, όπως ο «Μαύρος Γάτος», το «Νέον Κέντρον», «ο Σοφός Κοραής» και η «Δεξαμενή», αλλά και της επαρχίας, όπως το Πανελλήνιον στη Μυτιλήνη, όπου σύχναζαν διανοούμενοι της γενιάς του ’30. Σε αυτούς τους κύκλους συμμετείχαν άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών γενικότερα, γίνονταν συζητήσεις για ζητήματα λογοτεχνίας, τέχνης και αισθητικής, ομιλίες, παρουσιάσεις αλλά και αναγνώσεις νέων έργων, ακόμα και προγραμματισμός έκδοσης περιοδικών. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθούν οι επιρροές που τα ελληνικά φιλολογικά καφενεία δέχθηκαν από τα αντίστοιχα γαλλικά και ιταλικά.

Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που σημειώθηκαν στην ελληνική κοινωνία βρήκαν στα Ιστορικά Καφέ χώρο έκφρασης και έγιναν αντικείμενο συζήτησης σε αυτά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η «Ωραία Ελλάς» που λειτούργησε στην Αθήνα μεταξύ του 1839 και του 1879. Στον χώρο της σύχναζαν παλιοί αγωνιστές του 1821, πολιτικοί, λόγιοι και δημοσιογράφοι, ενώ από εκεί ξεκίνησαν πολλές αντιπολιτευτικές δράσεις εναντίον του Όθωνα. Ενδεικτικό, επίσης, είναι ότι στο Καφέ «Κήπος» στα Χανιά λειτούργησε για κάποιο χρονικό διάστημα η Βουλή της Κρητικής Πολιτείας.

Η ώσμωση διαφορετικών ανθρώπων και ομάδων ανέδειξε πολιτιστικές επαναστάσεις, γέννησε καλλιτεχνικά ρεύματα και τάσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ο χώρος τους λειτούργησε ως σκηνή για θεατρικές παραστάσεις τόσο από γνωστούς θιάσους της εποχής, όσο και από θεατρικά μπουλούκια. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με πληροφορίες των σημερινών ιδιοκτητών, στο «Μεγάλο Καφενείο» της Τρίπολης εμφανίστηκαν ο Νικόλαος Λεκατσάς, ο Ευτύχιος Βονασέρα και ο Αιμίλιος Βεάκης, ενώ στη σκηνή που βρίσκεται εντός του «Μεγάλου Καφενείου» στην Άμφισσα από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα φιλοξενήθηκαν θεατρικά μπουλούκια, αλλά και γνωστοί καλλιτέχνες, όπως ο Μίμης Φωτόπουλος, ο Βασίλης Αυλωνίτης, ο Μάνος Κατράκης, ο Αττίκ και πολλοί άλλοι. Ενδεικτικό της απήχησης τόσο του συγκεκριμένου χώρου όσο και της κουλτούρας των Καφέ γενικότερα είναι το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε και για τα γυρίσματα της ταινίας «Θίασος» του Θόδωρου Αγγελόπουλου.

Η λειτουργία αρκετών Ιστορικών Καφέ ανακόπηκε την περίοδο της Κατοχής. Μετά την απελευθέρωση όμως ξεκίνησε εκ νέου και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

[/toggle]

[toggle title=”7. Η σημασία του στοιχείου σήμερα”]

α. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τα μέλη της κοινότητας/τους φορείς του;

Τόσο οι ιδιοκτήτες των Καφέ όσο και οι θαμώνες αποδίδουν μεγάλη σημασία όχι μόνο στην ύπαρξη των Ιστορικών Καφέ και τη συνέχιση της λειτουργίας τους, αλλά και στη δική τους σχέση με αυτά. Ειδικά οι πρώτοι, βλέπουν τον εαυτό τους ως συνεχιστή μιας επαγγελματικής και σε κάποιες περιπτώσεις και οικογενειακής παράδοσης, γεγονός που τους γεμίζει με υπερηφάνεια. Γνωρίζουν πολύ καλά την ιστορία και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Καφέ τους και καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες για να τη διατηρήσουν ζωντανή. Τα παραπάνω αποτυπώνονται με μεγάλη σαφήνεια στον τρόπο με τον οποίο μιλούν για τα Καφέ τους, αλλά και για τη δική τους σχέση με αυτά (Βλ. Παράρτημα, Σύντομη Περιγραφή Ιστορικών Καφέ). Οι δε θαμώνες θεωρούν τα Ιστορικά Καφέ αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς τους. Η σημασία που τα μέλη των τοπικών κοινοτήτων αποδίδουν στα Ιστορικά Καφέ επιβεβαιώνεται επίσης από τη συμμετοχή τους στις πολιτιστικές εκδηλώσεις που αυτά οργανώνουν, αλλά και από το ενδιαφέρον τους να διεξαγάγουν εκεί δικές τους δράσεις.

β. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;

Η κατανάλωση καφέ εκτός του οικιακού χώρου έχει βαθιές ρίζες στην ελληνική κοινωνία. Εντός των χώρων κατανάλωσής του, δηλαδή των Ιστορικών Καφέ, διαμορφώθηκε σταδιακά ένας άυλος πολιτισμός με ιδιαιτέρως σημαντική συμβολή στη διαμόρφωση της αστικής, όσον αφορά τη χωρική της διάσταση, κοινωνικότητας τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα. Η επίσκεψη στα Ιστορικά Καφέ ήταν και συνεχίζει να είναι ενταγμένη στις καθημερινές πρακτικές των κατοίκων των πόλεων που τα φιλοξενούν. Αποτελούν δε σημαντικά τοπόσημα, τόσο εξαιτίας της ιστορικής, αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής τους αξίας, όσο και ως μάρτυρες μιας κουλτούρας του καφέ που συνεχίζει να είναι ζωντανή. Με άλλα λόγια, αποτελούν ένα από τα συστατικά στοιχεία της ταυτότητας μιας πόλης και, στο πλαίσιο ενός οργανωμένου σχεδίου βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης, δύνανται να συμβάλουν και στην προσέλκυση τουριστών. Η ανάδειξή τους μέσω της ένταξής τους στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς θα είναι αποφασιστικής σημασίας για τη διατήρηση και προβολή του ενδιαφέροντος αυτού πολιτισμού.

γ. Συμμετείχε και πώς η κοινότητα στην προετοιμασία της εγγραφής του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς;

Οι ιδιοκτήτες των Ιστορικών Καφέ είχαν ουσιαστική συμμετοχή στην προετοιμασία της εγγραφής του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Από αυτούς ξεκίνησε η πρωτοβουλία για την εγγραφή του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο, εκφραστής της οποίας ήταν ο Σύνδεσμος Ιστορικών Καφέ Ευρώπης. Πέραν τούτου, οι ιδιοκτήτες των Ιστορικών Καφέ παρείχαν τις απαραίτητες πληροφορίες για τη σύνταξη του δελτίου (συμπλήρωση ερωτηματολογίου, προφορικές συνεντεύξεις, παροχή φωτογραφιών, εγγράφων και άλλων αρχειακών τεκμηρίων που αφενός αξιοποιήθηκαν για τη σύνταξη του δελτίου, αφετέρου το συνοδεύουν ως τεκμηριωτικό υλικό).

[/toggle]

[toggle title=”8.Διαφύλαξη/ανάδειξη του στοιχείου”]

α. Πώς μεταδίδεται το στοιχείο στις νεότερες γενιές σήμερα; 

Όπως χαρακτηριστικά δηλώνουν οι σημερινοί ιδιοκτήτες, γνώριζαν την Ιστορία και τον πολιτισμό των Ιστορικών Καφέ πριν ακόμα αναλάβουν τη διαχείριση τους. Η γνώση αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό βιωματική, αφού προερχόταν από δικές τους επισκέψεις στα Ιστορικά Καφέ, αλλά και από αφηγήσεις τόσο των προηγούμενων ιδιοκτητών, όσο και παλαιών θαμώνων. Στις περιπτώσεις μάλιστα που τα Καφέ παραμένουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα στην ιδιοκτησία μιας οικογένειας, ο βιωματικός χαρακτήρας της μύησης ενισχύεται ακόμα περισσότερο.
Πέραν τούτων, ο άυλος πολιτισμός των αστικών Ιστορικών Καφέ μεταδίδεται στις νεότερες γενιές βιωματικά και μέσα από τις δράσεις που οργανώνονται στους χώρους των Ιστορικών Καφέ, σε πολλές από τις οποίες συμμετέχουν νέοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιτυχημένης τέτοιας δράσης είναι τα «Balles d’ Enfants» που διοργάνωνε η «Λέσχη Κομοτηναίων», με αποτέλεσμα ο μέσος όρος ηλικίας των θαμώνων κατά τις δεκαετίες 1970-1990 να είναι τα 30 έτη, σύμφωνα με πληροφορίες της σημερινής ιδιοκτήτριας. Προς την ίδια κατεύθυνση κατατείνουν και οι μορφωτικές ανταλλαγές που διοργανώνονται τα τελευταία χρόνια στο Καφέ «Κήπος» στα Χανιά και στις οποίες συμμετέχουν νέοι από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Τέλος, ανάλογο αποτέλεσμα έχουν άρθρα για συγκεκριμένα Ιστορικά Καφέ που δημοσιεύονται στον τοπικό Τύπο, σχετικά αφιερώματα σε τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές και, τέλος, καλλιτεχνικές τους αναπαραστάσεις. Πάντως, όπως δηλώνουν όλοι σχεδόν οι σημερινοί ιδιοκτήτες, στα Καφέ τους συχνάζουν όλες οι ηλικιακές ομάδες.

β. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης του στοιχείου που έχουν ληφθεί στο παρελθόν ή που εφαρμόζονται σήμερα (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)

Στην ανάδειξη και διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των Ιστορικών Καφέ συμβάλλει η ίδρυση του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης το 2014. Στους στόχους του Σωματείου εντάσσονται μεταξύ άλλων «η ανάδειξη της μοναδικότητας κάθε Ιστορικού Καφέ-μέλους» και η «προώθηση και διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς» των Ιστορικών Καφέ συνολικά. Στην επίτευξη των παραπάνω στόχων φιλοδοξεί να συμβάλει ο ιστότοπος του Σωματείου, όπου προβάλλονται στοιχεία αφενός για τον πολιτισμό του καφέ και των Καφέ γενικώς, αφετέρου για την ιστορία και το παρόν των συγκεκριμένων Καφέ-μελών του Σωματείου. Την ανάδειξη του πολιτισμού του καφέ υπηρετούν και πρωτοβουλίες του Σωματείου που συμβάλλουν στη δικτύωση των ιδιοκτητών των Ιστορικών Καφέ τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο (αρκετές από αυτές προβάλλονται και από τον ιστότοπο του Σωματείου). Στην ίδια προσπάθεια εντάσσεται και η ανάληψη πρωτοβουλίας για την καθιέρωση της 8ης Απριλίου ως Παγκόσμιας Ημέρας Ιστορικών Καφέ.

γ. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης που προτείνεται να εφαρμοστούν στο μέλλον (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)

Τη διαφύλαξη και ανάδειξη του άυλου πολιτισμού των αστικών Ιστορικών Καφέ υπηρετεί και η πρωτοβουλία του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης για την οργάνωση πολιτιστικής διαδρομής με τίτλο «Δρόμος Ιστορικών Καφέ» και την ένταξή της ως πιστοποιημένης Πολιτιστικής Διαδρομής στο Πρόγραμμα Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης (https://www.coe.int/en/web/cultural-routes). Με αφετηρία τα Ιστορικά Καφέ της Ελλάδας η πολιτιστική διαδρομή επιχειρεί να αναδείξει την ιστορία και τον καθημερινό πολιτισμό των Ιστορικών Καφέ σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Η πρωτοβουλία αυτή βρίσκεται σε εξέλιξη και σύντομα αναμένεται η ολοκλήρωση του σχετικού φακέλου.
Στα μελλοντικά σχέδια του Συνδέσμου για τη διαφύλαξη και ανάδειξη του πολιτισμού των Ιστορικών Καφέ εντάσσονται επίσης η οργάνωση και διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων, καθώς και η οργάνωση σχετικών δράσεων πολιτιστικού τουρισμού.

 [/toggle]

[toggle title=”9. Βασική Βιβλιογραφία”]

Ελληνική
Καιροφύλας, Γ. (1983), Η Αθήνα και οι Αθηναίοι, Τόμος Δεύτερος, Φιλολογικά καφενεία, μπυραρίες, καφέ αμάν, εστιατόρια, ταβέρνες και κοσμικά κέντρα, Αθήνα: Φιλιππότης.
Νικολάκης, Γ. (1997), «Ο χώρος του καφενείου στη Λέσβο», στο 39 καφενεία και ένα κουρείο, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Παπακώστας, Γ. (1994), Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας, Αθήνα: Εστία (1η έκδοση 1988).
Παπαταξιάρχης, E. (1992), «Ο κόσμος του καφενείου: Ταυτότητα και ανταλλαγή στον ανδρικό συμποσιασμό», στο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης (επιμ.), Ταυτότητες και φύλλο στη σύγχρονη Ελλάδα: Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Εκδόσεις Καστανιώτης, σελ. 209-250.
Σαρηγιάννης, Μ. (2003), Η απόλαυση στην οθωμανική Κωνσταντινούπολη, Αθήνα: Περίπλους.
Σκαλτσά, Μ. (19832), Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη: χ.ε.
Σκουμπουρδή, Ά. (20023), Καφενεία της παλιάς Αθήνας, Αθήνα: Δήμος Αθηναίων Πολιτισμικός Οργανισμός.
Τομανάς, Κ. (1990), Τα καφενεία της παλιάς Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εκδοτική Ομάδα.

Ξενόγλωσση
Cowan, B. (2005), The Social Life of Coffee: The Emergence of the British Coffeehouse, New Haven and London: Yale University Press.
Eftychiou, E., Philippou, N. (2010), “Coffee-house Culture and Tourism in Cyprus: A Traditionalized Experience”, στο Lee Jolliffe (επιμ.), Coffee Culture, Destinations and Tourism, Bristol, Buffalo and Toronto: Channel View Publications, σ. 67-86.
Grévy, J. (2003), “Les cafés républicains de Paris au début de la Troisième République: Étude de sociabilité politique”, Revue d’histoire moderne et contemporaine, 50/2, σ. 52-72.
Furnée, J. H. (2011-12). “From Parisian cosmopolitism to Wiener mélange: Negotiating class and gender in The Hague’s grands cafés in the 1880s”, Brusselse. Cahiers Bruxellois: Revue d’histoire urbaine, 43, σ. 177-188.
karababa, Ε., Ger, G. (2010), “Early Modern Ottoman Coffeehouse Culture and the Formation of the Consumer Subject”, Journal of Consumer Research, 37/5, σ. 737-760, doi:10.1086/656422.
Kirli, G. (2016), “Coffehouses: Leisure and sociability in Ottoman Istanbul”, στο Peter Borsay, Jan Hein Furnée (επιμ.), Leisure Cultures in urban Europe, c. 1700-1800: A transnational Perspective, Manchester: Manchester University Press, σ. 161-181.
Leclant, J. (1951), “Le café et les cafés à Paris (1644-1693)”, Annales: Économies – Sociétés – Civilizations, 6/1, σ. 1-14.
Scott Haine, W. (1992), “’Café Friend’: Friendship and Fraternity in Parisian Working-Class Cafés, 1850-1914”, Journal of Contemporary History, 27/4, σ. 607-626.

[/toggle]

[toggle title=”10. Συμπληρωματικά Τεκμήρια”]

α. Κείμενα (πηγές, αρχειακά τεκμήρια κτλ.)

Βλ. συνοδευτικά αρχεία:
1) 15.9.20.Ιστορικά Καφέ_Πηγές.docx
2) 15.9.20.Σύντομη Περιγραφή Ιστορικών Καφέ.docx

β. Χάρτες

γ. Οπτικά και ακουστικά τεκμήρια (σχέδια, φωτογραφίες, αρχεία ήχου, βίντεο κτλ.)

δ. Διαδικτυακές πηγές (υπερσύνδεσμοι)
Σύνδεσμος Ιστορικών Καφέ Ευρώπης www.ehica.eu

[/toggle]

[toggle title=”11. Στοιχεία συντάκτη του Δελτίου”]

1. α. Όνομα Συντάκτη: Δρ. Γιάννης Καραχρήστος

β. Ιδιότητα Συντάκτη: Κύριος Ερευνητής, Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

2. α. Όνομα συντάκτριας: Κάτια Φλεβάρη

β. Ιδιότητα Συντάκτριας: Φιλόλογος, Κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος του Προγράμματος Σπουδών «Σπουδές στην Εκπαίδευση» από το ΕΑΠ και μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Προγράμματος Σπουδών «Δημόσια Ιστορία» στο ΕΑΠ.

γ. Τόπος και Ημερομηνία Σύνταξης του Δελτίου: Αθήνα, Αθήνα, 29/6/2020

[/toggle]

[toggle title=”12. Τελευταία συμπλήρωση/επικαιροποίηση του Δελτίου”]

–

[/toggle]

[/accordion]

* To Δελτίο είναι διαθέσιμο και σε μορφή PDF: Ιστορικά_καφέ