Οι νισυριακοί χοροί είναι κυκλικοί χοροί με εξαίρεση τις «καμάρες». Σε ό,τι αφορά τα θρησκευτικά πανηγύρια, από τους πιο σημαντικούς για το νησί χορούς είναι ο χορός της «κούππας», κατά τον οποίο ένας άνδρας τιμά ένα φιλικό ή συγγενικό του πρόσωπο, οδηγώντας το στην κεφαλή του χορού. Το πρόσωπο που «τιμήθηκε» χορεύει κρατώντας την «κούππα», στην οποία ο άντρας ρίχνει ένα χρηματικό ποσό, μέχρι να οδηγηθεί στο μπροστάρι και να την πάρει άλλη με την ίδια διαδικασία. Τα έσοδα από την «κούππα» προορίζονται για ενίσχυση των οικονομικών των εκκλησιών και Μονών της Νισύρου.
Οι «καμάρες» χορεύονται σε ζευγάρια έχοντας ενωμένα τα χέρια (δεξί και αριστερό) στην αρχή στο ύψος του ώμου και μετά υψωμένα, δημιουργώντας ένα είδος «καμάρας». Μετά από διαφόρους βηματισμούς κάνουν μεταβολή και το κάθε ζευγάρι περνά κάτω από τα υψωμένα χέρια, τις καμάρες των υπολοίπων. Αυτό επαναλαμβάνεται διαδοχικά από όλα τα ζευγάρια, οπότε γίνεται μεταβολή και αρχίζει ο ίδιος βηματισμός προς την αντίθετη κατεύθυνση.
Το στοιχείο εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2022 (Υπουργική Απόφαση Εγγραφής).
Πεδία Δελτίου Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς
[accordion multiopen=”true”]
[toggle title=”1. Σύντομη παρουσίαση του στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς “]
α. Με ποιο όνομα αναγνωρίζεται το στοιχείο από τους φορείς του:
Το όνομα με το οποίο αναγνωρίζεται το στοιχείο αυτό στο ευρύτερο κοινό σήμερα, είναι, νισύρικοι χοροί, ο χορός της κούππας και ο χορός Καμάρες.
β. Άλλη/-ες ονομασία/ες:
Σε παλαιότερες εποχές, οι Καμάρες ονομαζόντουσαν και «Σήμα».
γ. Σύντομη Περιγραφή
Στη Νίσυρο, το βράδυ της ημέρας των μεγάλων πανηγυριών, των γάμων και γενικά των χαρμόσυνων γεγονότων γίνεται γλέντι, συστατικό στοιχείο του οποίου είναι ο χορός και βέβαια οι νισύρικοι χοροί που συγκινούν και τους παλαιότερους αλλά και τη νεολαία. Οι νισύρικοι χοροί είναι κυκλικοί χοροί, με εξαίρεση τις Καμάρες, και στα δύο άκρα του κύκλου, το μπροστάρι και το πισωράδι, είναι κατά κανόνα άνδρες. Σε ό,τι αφορά τα θρησκευτικά πανηγύρια, από τους πιο ενδιαφέροντες χορούς είναι ο χορός της κούππας. Όταν αρχίσει “ο χορός της κούππας”, τότε συνήθως άνδρας οδηγεί φιλικό και όχι απαραίτητα συγγενικό γυναικείο πρόσωπο στην κεφαλή του χορού, στο μπροστάρι. Το πρόσωπο αυτό παίρνει στο δεξιό χέρι μια κούππα, ενώ ταυτόχρονα ο άνδρας ρίχνει ένα χρηματικό ποσό μέσα σ’ αυτήν. Το πρόσωπο που «τιμήθηκε» χορεύει κρατώντας την κούππα μέχρι να οδηγηθεί στο μπροστάρι και να την πάρει άλλο με την ίδια διαδικασία. Τα έσοδα από την κούππα προορίζονται για ενίσχυση των οικονομικών των εκκλησιών και Μονών της Νισύρου.
Οι Καμάρες χορεύονται σε ζευγάρια έχοντας ενωμένα τα χέρια (δεξί και αριστερό) στην αρχή στο ύψος του ώμου και μετά υψωμένα, δημιουργώντας ένα είδος «καμάρας». Μετά από διαφόρους βηματισμούς κάνουν μεταβολή και το κάθε ζευγάρι περνά κάτω από τα υψωμένα χέρια, τις καμάρες, των υπολοίπων. Αυτό επαναλαμβάνεται διαδοχικά από όλα τα ζευγάρια, οπότε γίνεται μεταβολή και αρχίζει ο ίδιος βηματισμός προς την αντίθετη κατεύθυνση.
δ. Πεδίο ΑΠΚ:
□ προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις
□ επιτελεστικές τέχνες
√ κοινωνικές πρακτικές-τελετουργίες-εορταστικές εκδηλώσεις
□ γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν
□ τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία
□ άλλο: παραδοσιακή διατροφή
ε. Περιοχή όπου απαντάται το στοιχείο:
Οι νισύρικοι χοροί χορεύονται στη Νίσυρο και στις ανά τον κόσμο νισυριακές παροικίες. Ορισμένοι εξ αυτών και σε γειτονικά νησιά, στην Κω η κούππα, στην Τήλο οι Καμάρες, αλλά με διαφορετικά βήματα, διαφορετικές κινήσεις, συνοδεία τραγουδιού, με πιθάρι αντί για κούπα κ.ά. Θεωρείται ότι οι Καμάρες μεταφέρθηκαν στην Τήλο αργότερα (δεκαετία του 20-30) από τον μεγάλο Νισύριο βιολιστή Γιώργο Μακρυγιάννη, τον οποίο καλούσαν στα γύρω νησιά για να παίξει σε γάμους και γενικά σε διασκεδάσεις (σχετ. Ο χορός Καμάρες. Κ. Χαρτοφύλη, Η Νίσυρος χορεύγει και τραουδά, Έκδοση Εταιρείας Νισυριακών Μελετών, 2017, σ. 30-31).
στ. Λέξεις-κλειδιά:
Κούππα, Καμάρες, Σήμα
[/toggle]
[toggle title=”2. Ταυτότητα του φορέα του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
α. Ποιος/-οι είναι φορέας/-είς του στοιχείου;
Οι κάτοικοι και των τεσσάρων οικισμών της Νισύρου, αλλά και οι ανά τον κόσμο Νισύριοι σε ότι αφορά στις Καμάρες. Η κούππα χορεύεται μόνο στη Νίσυρο.
β. Έδρα/τόπος
Για την κούππα
Διεύθυνση: Ιερά Μονή Παναγίας Σπηλιανής, Μανδράκι Νισύρου ΤΚ: 85303
Τηλ.: 22420 – 31125 ή 31253
e-mail: spiliapa@otenet.gr
Για τις Καμάρες
1. Διεύθυνση: Δήμος Νισύρου Δωδεκανήσου ΤΚ: 85303
Τηλ.: 22423 60513
e-mail: nisyros2@otenet.gr
2. Διεύθυνση: Σύλλογος Γυναικών Νισύρου. Μανδράκι Νισύρου ΤΚ: 85303
3. Διεύθυνση: Σύλλογος Νισυρίων Αθηνών Ο ΓΝΩΜΑΓΟΡΑΣ και
Εταιρεία Νισυριακών Μελετών: 3ης Σεπτεμβρίου 25, Αθήνα Τ.Κ.: 10432
url/ site web: www.nisyros.gr www.nisyriakesmeletes.gr
e-mail: info@nisyriakesmeletes.gr
4. Διεύθυνση: Σύλλογος Νισυρίων Ρόδου “Η ΠΟΡΦΥΡΙΣ”: Βάλια Σεμερτζίδη 4, Ρόδος Τ.Κ.: 85100
γ. Περαιτέρω πληροφορίες για το στοιχείο:
Για την κούππα
Όνομα: π. Στέφανος Καλλιστής
Ιδιότητα: Αρχιμανδρίτης, Ηγούμενος της Μονής και υπεύθυνος για όλες τις εκκλησίες και Μονές του νησιού
Διεύθυνση: Ι.Μ. Παναγίας Σπηλιανής, Νίσυρος, Τ.Κ.: 85303
Τηλ.: 22420 – 31125 ή 31253
Για τις Καμάρες
1. Ο εκάστοτε αρμόδιος για τα πολιτιστικά Δημ. Σύμβουλος. Επικοινωνία, στον Δήμο Νισύρου, ως ανωτέρω. Την περίοδο αυτή υπεύθυνη είναι η Καρούτσου Ειρήνη.
2. Όνομα: Ιωάννα Σακλαρίδη, Πρόεδρος Συλλόγου Γυναικών Νισύρου. Μανδράκι Νισύρου Τ.Κ.: 85303
3. Όνομα: Κωνσταντίνος Θεοδώρου, ερασιτέχνης χοροδιδάσκαλος. Μανδράκι Νισύρου Τ.Κ.: 85303
4. Όνομα: Θεοδώρα Βλέσσα και Ειρήνη Κατσιματίδου, μέλη του συλλόγου Νισυρίων Αθηνών “Ο Γνωμαγόρας”. Η κ. Κατσιματίδου είναι και Γ. Γραμματέας της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών. Διεύθυνση: 3ης Σεπτεμβρίου 25 Αθήνα Τ.Κ.: 10432
κ. Βλέσσα και κ. Κατσιματίδου, e-mail: info@nisyriakesmeletes.gr
5. Όνομα: Σοφία Δημητριάδη, Πρόεδρος Συλλόγου Νισυρίων Ρόδου «Η Πορφυρίς».
Διεύθυνση: Βάλια Σεμερτζίδη 4 Ρόδος, Τ.Κ.: 85100
[/toggle]
[toggle title=”3. Αναλυτική περιγραφή του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως απαντάται σήμερα”]
Η κούππα
Ο γνωστός χορός «εμπρός», είναι χορός με τον οποίο εψυχαγωγούντο ανέκαθεν οι Νισύριοι, με τη διαφορά ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση, ψυγαγωγούμενοι, ενισχύουν τα οικονομικά των εκκλησιών και μοναστηριών του νησιού, τα οποία σε παλιές εποχές διαδραμάτιζαν πολύ ενεργό κοινωνικό ρόλο στη ζωή των νησιωτών. Και σήμερα, πέραν από τις ανάγκες συντήρησης των εγκαταστάσεών τους και κάλυψης των λοιπών παγίων εξόδων τους, εξακολουθούν να επιτελούν και κοινωνικό ρόλο, βοηθώντας τους εμπερίστατους, όπως και όσο μπορούν.
Σήμερα, το έθιμο της κούππας τελείται σε όλα τα μεγάλα πανηγύρια του νησιού. Εκτός από τον Δεκαπενταύγουστο στο Μανδράκι από όπου ξεκίνησε, χορεύεται πλέον σε όλα τα χωριά. Συγκεκριμένα: Στις 14 Σεπτεμβρίου στο πανηγύρι του Σταυρού στο Άργος. Στις 30 Ιουνίου, των Αγίων Αποστόλων στους Πάλους. Στον Εμπορειό στην Παναγία την Κυρά τον Δεκαπενταύγουστο και 9 Νοεμβρίου του Ταξιάρχη. Στα Νικειά στις 26 Σεπτεμβρίου του Αγίου Θεολόγου, και στις 21 Νοεμβρίου των Εισοδίων. Το βράδυ του κάθε πανηγυριού όλος ο κόσμος συγκεντρώνεται στο χοροστάσι, που είναι ή η πλατεία του χωριού ή το προαύλιο της εκκλησίας. Σε ό,τι αφορά το πανηγύρι της Παναγίας Σπηλιανής στις 15 Αυγούστου στο Μανδράκι, που αποτελεί και το πιο σημαντικό πανηγύρι με συρροή κόσμου από τα γύρω νησιά, όλοι συγκεντρώνονται στην «τράπεζα», στον Ζησιμοπούλειο πολυχώρο για το βραδινό γιορταστικό γλέντι, στο οποίο κυρίαρχη θέση έχει η «κούππα», στην οποία θα παραστούν όσοι παρευρίσκονται στο νησί το βράδυ της ημέρας εκείνης, ντόπιοι, επισκέπτες και προσκυνητές. Χαρακτηριστικό και πρωτοτυπία του χορού, πέραν του σκοπού του, αποτελεί το γεγονός ότι αυτή (συνήθως είναι γυναίκα) που βρίσκεται στην κεφαλή του χορού, «στο μπροστάρι», με το δεξί χέρι της κρατά μια κούππα, ενώ με τα αριστερό κρατά το χέρι της επομένης, όπως γίνεται στους κυκλικούς χορούς. Όταν αρχίσει η κούππα, ο κάθε άνδρας, επιλέγει μια συγγενή, φίλη, γειτόνισσα ή γνωστή του, την οποία οδηγεί στην κεφαλή του χορού, στο μπροστάρι. Εκεί, η γυναίκα παίρνει στο χέρι της την κούππα που κρατά το μέχρι τότε μπροστάρι και αρχίζει να χορεύει, ενώ ταυτόχρονα ο άνδρας ρίχνει στην κούππα ένα ποσόν. Το ύψος του ποσού αντανακλά και την αξία που δίνει ο άνδρας στη γυναίκα που τίμησε οδηγώντας την στο μπροστάρι. Με τα σημερινά δεδομένα, λόγοι γοήτρου επιβάλλουν το ποσό αυτό να μην είναι κέρμα, κι έτσι, συνήθως δεν μπορεί να είναι μικρότερο από 5 ευρώ, όπως παλιά ήταν χαρτονόμισμα των 50 δρχ., χωρίς βεβαίως αυτό να αποτελεί απαράβατο κανόνα. Σιγά-σιγά επικράτησε να ονομάζεται «κούππα» και ο αντίστοιχος χορός, στον οποίο ως χορεύτριες συμμετέχουν αποκλειστικά γυναίκες, με ελάχιστες εξαιρέσεις συμμετοχής ανδρών. Μετά την έναρξη του χορού, η κούππα περνά από χέρι σε χέρι σε πολλές άλλες γυναίκες. Η επιλογή της γυναίκας που ηγείται του χορού κάθε φορά είναι δηλωτική των ποικίλων συναισθημάτων, τα οποία τρέφει γι’ αυτήν αυτός που την «πάει στο μπροστάρι». Για τις κυρίες μεγάλης ηλικίας σημαίνει φυσικά ένδειξη σεβασμού. Παίρνοντας την κούππα, οι μητέρες, οι γιαγιάδες, οι πεθερές, οι νουνές, οι δασκάλες, απολαμβάνουν την εκτίμηση, την αναγνώριση, το «σέβας» που κατέκτησαν με την ωριμότητα και την πολύχρονη προσφορά μέσω του ρόλου τους. Για τις συζύγους, συνιστά επιβεβαίωση της κυρίαρχης θέσης που διατηρούν στις καρδιές των συζύγων τους. Για τις κόρες, είναι έκφραση πατρικής αγάπης και τρυφερότητας. Για τις ανύπαντρες, η κούππα είναι ευκαιρία για έκφραση από τα παλικάρια, που τις διαλέγουν και ερωτικών συναισθημάτων. Διακαής πόθος κάθε Νισυροπούλας είναι να χορέψει πολλές φορές στην κούππα, αφού στη μικρή κοινωνία του τόπου μας η επιλογή αυτή αποτιμάται ως επιβεβαίωση της αξίας της και ως έκφραση συμπάθειας, θαυμασμού και αγάπης προς το πρόσωπό της. Η εξαίρεση μιας κοπέλας από την κούππα της δημιουργεί δυσάρεστα συναισθήματα. Γι’ αυτό οι άντρες που το γνωρίζουν, δεν επιτρέπουν να εκτεθεί κοινωνικά καμιά γυναίκα του σογιού τους ή απλώς γνωστή τους, ούτε να πληγωθεί με το πικρό συναίσθημα της απόρριψης. Το αποτέλεσμα φυσικά είναι ο χορός να κρατά πολλές ώρες, ώστε να έρθει για όλες η σειρά. Ως «κούππα» χρησιμοποιούνταν αρχικά αλλά και τώρα σε πολλές περιπτώσεις, μια οποιαδήποτε κούππα, συνήθως μεταλλική. Τα τελευταία χρόνια, στο πανηγύρι της Παναγιάς στο Μανδράκι χρησιμοποιείται ασημένια κούππα με ανάγλυφες παραστάσεις (βλ. φωτογραφία Νο 1 στο Παράρτημα που ακολουθεί). Εξυπακούεται ότι κατά διαστήματα το περιεχόμενο της κούππας αφαιρείται για να αδειάσει και να ξαναγεμίσει στη συνέχεια. Μετά το πέρας του χορού τα χρήματα παραδίδονται στην επιτροπή της Μονής για καταμέτρηση. Το τελικό ποσό των εσόδων ανακοινώνει πανηγυρικά κάποιος που κάθε φορά ορίζεται. Τότε αρχίζουν οι προσφορές κυρίως των απόντων στο εξωτερικό δι’ επιστολών ή δι’ αντιπροσώπου, αλλά και των παρόντων. Ο κόσμος χειροκροτεί με ενθουσιασμό για τις προσφορές αλλά και για τη συνέχιση του εθίμου. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι γνωστός πολυεκατομμυριούχος Νισύριος της Αμερικής, τα τελευταία χρόνια, φροντίζει να βρίσκεται στη Νίσυρο την ημέρα του πανηγυριού της Σπηλιανής, όπου η αλλοδαπή σύζυγος και τα παιδιά του χορεύουν με την ίδια άνεση όπως και οι ντόπιοι και στο τέλος προσφέρει το ποσόν των 5.000 δολ. ΗΠΑ. Όπου κι αν βρεθεί ο Νισύριος της διασποράς κουβαλά στις αποσκευές του νου και της ψυχής του αναμνήσεις από τα πανηγύρια αυτά, στα οποία το κέφι είναι πηγαίο, ανεξάντλητο και η συμμετοχή καθολική. Η πίστη και η προσήλωση στις παραδοσιακές αξίες εξασφάλιζε για κάθε άνθρωπο τη δική του θέση στην κοινωνία. Παρά τη φτώχεια και την ανέχεια των παλαιών εποχών, οι καρδιές παρέμεναν ανοιχτές. Στις χαρές και τις λύπες όλοι μαζί έδιναν και έπαιρναν. Έτσι αλάφρωναν από τα βάρη και δυνάμωναν για τη συνέχεια της βιοπάλης. (Αυτές οι σκέψεις και τα συναισθήματα υπαγορεύθησαν από την Ειρήνη Θεοδώρου, η οποία στο μεταξύ διάστημα εγκατέλειψε τα εγκόσμια).
Οι καμάρες
Ο χορός αυτός χορευόταν παλιά, μέχρι και τη δεκαετία του 40 στο πλαίσιο της διασκέδασης του γάμου. Δεν αποτελεί κυκλικό ή αντικριστό χορό, αλλά χορεύεται συνοδεία μουσικής σε ζευγάρια «κατά στίχον». Το πρώτο ζευγάρι ήταν ο κουμπάρος με τη νύφη, το δεύτερο η κουμπάρα με τον γαμπρό και ακολουθούσαν οι υπόλοιποι καλεσμένοι.
Τις τελευταίες δεκαετίες ο χορός αυτός χορεύεται κυρίως σε άλλες χορευτικές εκδηλώσεις, εθνικές εορτές, (πιο σπάνια και στους γάμους), οπότε η σύνθεση των ζευγαριών μεταβάλλεται αναλόγως.
Είναι είδος συρτού που χορεύεται προς τα μπρος και όχι πλάγια προς τα δεξιά. Η μουσική ανήκει στην κατηγορία των «εύθυμων» (allegretto). Τα ζευγάρια, δεξιά οι άντρες και αριστερά οι γυναίκες, στον ρυθμό της μουσικής, κρατώντας ενωμένα χέρια (το δεξί οι γυναίκες και το αριστερό οι άντρες) στο ύψος των ώμων, ξεκινούν με το αριστερό πόδι, κάνοντας τριπλές αναπηδήσεις βημάτων, οι οποίες στο τρίτο βήμα «κρατούν» (σταθεροποιούν για λίγα δευτερόλεπτα το πόδι που πατά) πάνω στη μουσική και οι οποίες εναλλάσσονται τέσσερις (4) φορές, πρώτα προς τα εμπρός, μετά όπισθεν, μετά δεξιά και τέλος αριστερά, διαγράφοντας νοητά το σήμα του σταυρού. Εξ αυτού του γεγονότος φαίνεται ότι ο χορός φέρει και την ονομασία σήμα (το σήμα του σταυρού, μαρτυρία αείμνηστης Καλ. Καραβάκη). Στη συνέχεια και ενώ τα ζευγάρια συνεχίζουν τον βηματισμό σημειωτόν, μόνο το πρώτο ζευγάρι προχωρεί προς τα εμπρός, προς την άκρη της πίστας, παίρνοντας σχετική απόσταση, δύο μέτρα περίπου, από τα υπόλοιπα. Τότε κάνει μεταβολή ακουμπώντας πλάτη με πλάτη με αλλαγή χεριών, αντικρίζει τα υπόλοιπα ζευγάρια και αρχίζει την κίνηση προς αυτά, δίνοντάς τους τρόπον τινά το «σύνθημα» να ξεκινήσουν και εκείνα τον βηματισμό ανασηκώνοντας ψηλά τα ενωμένα χέρια τους και σχηματίζοντας είδος κινούμενης «καμάρας» (αψίδας). Το πρώτο ζευγάρι περνά κάτω από τις καμάρες των αντιθέτως κινουμένων ζευγαριών. Το επόμενο (δεύτερο) ζευγάρι που θα φθάσει στο τέλος της πίστας θα κάνει ακριβώς τις ίδιες κινήσεις με το πρώτο και ούτω καθεξής, με αποτέλεσμα όλα τα ζευγάρια να δημιουργούν «καμάρες» φθάνοντας έως το τέλος του αντίθετου άκρου της πίστας, αλλά και όλα να περνούν κάτω από αυτές επαναλαμβανόμενα.
Παραλλαγή του χορού χορεύεται και σε άλλα όμορα νησιά, αλλά ενώ στη Νίσυρο χορεύεται με οργανική μελωδία χωρίς τραγούδι στα άλλα μέρη χορεύεται με διαφορετικά βήματα, διαφορετικές κινήσεις, διαφορετική μουσική και πολλές φορές και με συνοδεία τραγουδιού (βλ. ανωτέρω ιδία παρ.).
Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του Ελληνιστή Λιθουανού ιατρού Καρόλου Φλέγελ, ο οποίος στο βιβλίο του Η Νήσος Νίσυρος και αι Θέρμαι Αυτής, 1899, σ. 32, αναφερόμενος στα έθιμα της Κυριακής του γάμου, γράφει: «Μετά δε την μεσημβρίαν, οι καλεσμένοι και οι παράνυμφοι γίνονται, όπως εκεί λέγεται, φράγκοι, δηλαδή μεταμφιέννυνται, αι μεν νέαι ενδυόμεναι εορτάσιμον ανδρικήν στολήν οι δε νέοι γυναικείαν, χορεύουσι δε ούτω μεταμφιεσμένοι εν τη κεντρικωτέρα πλατεία του χωρίου μεταξύ άλλων, χορόν Καμάραις ονομαζόμενον, ομοιάζοντα δε τω τετραχόρω της Εσπερίας…». Προκαλεί εντύπωση το γεγονός της ενδυμασίας που περιγράφει ο Φλέγελ. Με τη λέξη «φράγκοι» στα νησιά μας εννοούσαν, τους ντυμένους με ευρωπαϊκή ενδυμασία, όχι με τις τοπικές φορεσιές, οπότε αυτό είναι κατανοητό. Δυσκολοεξήγητο είναι το ότι οι άνδρες ντυνόντουσαν με γυναικεία ρούχα και οι γυναίκες αντίστροφα. Αυτό, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν έχει καταγραφεί από άλλον, ούτε και διεσώθη ως παράδοση, εκτός βεβαίως από την περίπτωση της αποκριάς. Γεγονός όμως είναι ότι, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ‘50, στον χορό της Δευτέρας του γάμου (οι γάμοι πάντα Κυριακή), άνδρες και γυναίκες, συνήθιζαν να φορούν χάρτινα καπέλα, όπως τα αποκριάτικα. Αργότερα και μέχρι σήμερα, στα γλέντια γενικά οι άνδρες φορούν στο λαιμό κόκκινο μαντίλι με λευκά σχέδια.
[/toggle]
[toggle title=”4. Χώρος/εγκαταστάσεις και εξοπλισμός που συνδέονται με την επιτέλεση/ άσκηση του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Χορός κούππας
Κύριος χώρος είναι η καλούμενη «τράπεζα», δηλαδή το χοροστάσι, στον Ζησιμοπούλειο πολυχώρο στο Μανδράκι Νισύρου, όπου πραγματοποιείται η πιο σημαντική επιτέλεση του εθίμου, στις 15 Αυγούστου. Στις άλλες περιπτώσεις, τα χοροστάσια των άλλων οικισμών και μονών του νησιού.
Χορός Καμάρες
Βασικά, το χοροστάσι του κάθε οικισμού ή ο χώρος όπου διασκεδάζουν οι νισυριακές παροικίες στην έδρα της παροικιακής κοινότητας.
[/toggle]
[toggle title=”5. Προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της επιτέλεσης/άσκησης του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Στην κούππα, το εισπραχθέν ποσό διατίθεται όπως αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο.
[/toggle]
[toggle title=”6. Ιστορικά στοιχεία για το στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Χορός της κούππας
Η χρονολογία έναρξης του εθίμου δεν είναι γνωστή. Πρέπει όμως να ανατρέξουμε σε πολύ προγενέστερους χρόνους σύμφωνα με τις μνήμες και τις μαρτυρίες που διεσώθησαν. Το βέβαιον είναι ότι το έθιμο ίσχυε μόνο στο πανηγύρι της Παναγίας Σπηλιανής στις 15 Αυγούστου και αργότερα, τα τελευταία χρόνια επικράτησε να τελείται και στα πανηγύρια άλλων οικισμών και εκκλησιών, όπως έχει ήδη αναφερθεί.
Η πρώτη πάντως επίσημη καταγραφή του εντοπίζεται στη σελ. 24 του βιβλίου του σχολάρχου Γ. Παπαδόπουλου με τίτλο «Γενική Γεωγραφική και Ιστορική περιγραφή… της νήσου Νισύρου, 1909». Στην περιγραφή της Μονής Σπηλιανής περιγράφοντας τις εκκλησίες στη Νίσυρο γράφει σχετικά: «Το Μοναστήριον (Μονή Σπηλιανής), τιμάται επ’ ονόματι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, …. περί το δειλινόν συγκροτείται εν υπαίθρω χορός, εις τον οποίον οι νέοι άγουσι τας κορασίδας και γυναίκας προτροπάδην εις το έμπροσθεν μέρος του χορού, ρίπτοντες εντός κοίλου σιδηρού τρυβλίου, όπερ αποκαλούσι κούππαν, κέρματα τινά προς συμφέρον του δημοσίου».
Διευκρινίζεται ότι την εποχή εκείνη την εποπτεία διαχειρίσεως της Μονής είχε ο δήμος Νισύρου, γι’ αυτό και αναφέρεται το δημόσιο ως αποδέκτης των εσόδων. Μετά τον Σχολάρχη και άλλοι σε σχετικά πρόσφατους χρόνους περιγράφουν ή απλώς κάνουν μνεία του εθίμου (σχετ. στην παρ. 9 πιο κάτω).
Παλιά η θέση στο μπροστάρι του χορού δεν οριζόταν αυθαίρετα ούτε τυχαία. Ακουλουθείτο αυστηρό εθιμοτυπικό, σύμφωνα με το οποίο ο ιερέας ή ο ηγούμενος της Μονής έκανε την έναρξη δίνοντας στον δήμαρχο το δικαίωμα να επιλέξει πρώτος. Με δική του υπόδειξη ο εκπρόσωπος της εκκλησίας έδινε την κούππα στη μητέρα, τη σύζυγο, την κόρη του ή σε όποια γυναίκα ο πρώτος πολίτης του τόπου θεωρούσε πως άξιζε να αποδοθεί μεγαλύτερη τιμή. Σήμερα αυτό και μόνο αυτό το εθιμοτυπικό έχει ατονήσει.
Χορός Καμάρες
Για την ιστορική πορεία του χορού αυτού, φαίνεται ότι πρέπει να ανατρέξουμε πολύ πίσω στο χρόνο. Η πρώτη επίσημη αναφορά καταγράφεται στο βιβλίο του Ρωσο-Λιθουανού ελληνιστή γιατρού, Καρόλου Φλέγελ, Η νήσος Νίσυρος και αι θέρμαι αυτής, 1899, σελ. 32, όπου περιγράφει τα έθιμα του γάμου. Στην παρ. 3 ανωτέρω παραθέσαμε ήδη την περιγραφή και τα σχόλιά μας. Το βέβαιον είναι ότι σύμφωνα με αναντίρρητη γραπτή μαρτυρία, από τον 19ο αιώνα οι Νισύριοι χόρευαν το χορό «καμάρες» στους γάμους.
Στη συνέχεια, υπάρχει η μαρτυρία του Σχολάρχη, Γεώρ. Παπαδόπουλου, στο βιβλίο του, Γενική Γεωγραφική και Ιστορική περιγραφή… Νισύρου, 1909 σ. 63, σύμφωνα με την οποία στα έθιμα του γάμου, περιλαμβανόταν και ο χορός αυτός, τον οποίο περιγράφει ως εξής: «Πριν όμως απέλθωσιν εις το γεύμα τελείται χορός, όστις καλείται ‘‘σήμα’’ όμοιος με τον ονομαζόμενον σήμερον εις διάφορα μέρη ‘‘καμάρες’’». Εδώ, έχουμε και το καινούργιο στοιχείο της εναλλακτικής ονομασίας, «σήμα». Στην ανωτέρω περιγραφή των βημάτων στην παρ. 3 εξηγούμε από πού φαίνεται να προήλθε η ονομασία «σήμα».
Τα δυο αυτά βιβλία που αναφέρονται, βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών (www.nisyriakesmeletes.gr/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ).
Άλλη επίσημη αναφορά για τον χορό αυτό έχουμε από τον διάσημο Ελβετό μουσικολόγο Μπω Μποβύ στο βιβλίο του Τραγούδια των Δωδεκανήσων, 1938, σελ. 222 του Β΄ τόμου, όπου καταχωρίζει με τον τίτλο «Μαντινάδα» τη διφθέρα (παρτιτούρα) της μουσικής για τις «Καμάρες». Στη σελ. 193, αναφερόμενος στους χορούς της Νισύρου, περιγράφει αναλυτικά πώς χορευόταν η «Μαντινάδα». Στη σελ. 157 περιγράφει σε ποια στιγμή των εθίμων του γάμου χορευόταν και σε ποια τοποθεσία, όπως τα κατέγραψε κατά την επίσκεψή του στη Νίσυρο το 1931. Εδώ παρατηρούμε ότι μόνο ο Μπω Μποβύ τον αναφέρει ως «μαντινάδα», αλλά επειδή έμεινε μόνο 2-3 μέρες στη Νίσυρο και επειδή ο χώρος στον οποίο χορευόταν κατά την εποχή εκείνη λεγόταν μαντινάδα, είναι ενδεχόμενο να έσφαλε στην ονομασία του χορού, παρασυρθείς από το όνομα του χώρου στον οποίον χορευόταν.
Γεγονός πάντως είναι ότι από την πρώτη περιγραφή του Φλέγελ έχουμε διαδοχικές περιγραφές του χορού σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, πράγμα που δηλώνει τη συνέχειά του με την πάροδο των ετών.
Στη σύγχρονη εποχή ο Νικήτας Κουμέντος στην εργασία του «Ο γάμος στη Νίσυρο, Νισυριακά τ.5, σ.157-263», περιγράφοντας τα έθιμα του γάμου, αναφέρεται και στον χορό καμάρες, αντλώντας πληροφορίες μάλλον από τις περιγραφές των ανωτέρω αναφερθέντων Γ. Παπαδόπουλου και Μπω Μποβύ.
Πέραν των ανωτέρω υπάρχουν και νεότερες αναφορές στον χορό αυτό, όπως «Ο χορός καμάρες» στην αρχική σελίδα της ιστοσελίδας της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών (ο σύνδεσμος αναγράφεται πιο πάνω), στο μουσικό λεύκωμα «Η Νίσυρος χορεύγει και τραουδά», 2017, έκδοση της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών, όπου πέραν του σχετικού άρθρου σχετικά με την προέλευση του χορού, καταχωρίζεται και η παρτιτούρα της μουσικής του και επίσης στους επισυναπτόμενους στην ίδια έκδοση ψηφιακούς δίσκους υπάρχει η εκτέλεση με βιολί, σαντούρι και λαούτο. Η έκδοση αυτή είναι επίσης αναρτημένη στην ιστοσελίδα της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών.
[/toggle]
[toggle title=”7. Η σημασία του στοιχείου σήμερα”]
α. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τα μέλη της κοινότητας/τους φορείς του;
Οι απανταχού της γης Νισύριοι αναμένουν κάθε χρόνο τα πανηγύρια για να γιορτάσουν και κυρίως να χορέψουν, οπότε ξαναθυμούνται με νοσταλγία τα νεανικά τους χρόνια και ταυτόχρονα ψυχαγωγούνται, αφού στις κλειστές κοινωνίες των νησιών λίγοι είναι οι τρόποι ψυχαγωγίας.
Τα τελευταία χρόνια ευτυχώς παρατηρείται μια έντονη τάση των νέων προς την παράδοση των προγόνων τους. Η σημερινή νεολαία αρέσκεται να χορεύει τους παραδοσιακούς χορούς μας. Το πολύ ενθαρρυντικό στοιχείο είναι ότι και η νεολαία της διασποράς επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον για την εκμάθηση των παραδοσιακών χορών, αλλά και πολλοί αλλοδαποί που βρίσκονται στο νησί τους καλοκαιρινούς μήνες συμμετέχουν στις εκδηλώσεις που γίνονται στο νησί και με μεγάλο ενδιαφέρον χορεύουν ή προσπαθούν να μάθουν τα βήματα των τοπικών χορών.
Χορός της κούππας
Το πανηγύρι της Παναγιάς τον Δεκαπενταύγουστο είναι η σημαντικότερη ημέρα για τον όπου γης Νισύριο και γι’ αυτό επιδιώκει να βρίσκεται εκεί την ημέρα αυτή και να συμμετάσχει στην πάνδημη χαρά. Αν δεν τα καταφέρει, είναι βέβαιον ότι με μεγάλη συγκίνηση θα νοσταλγεί και νοερώς θα συμμετέχει στην κάθε επιμέρους εκδήλωση. Η «κούππα» αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του πανηγυριού.
Όλοι οι παρευρισκόμενοι στη Νίσυρο στις 15 Αυγούστου και τις άλλες ημερομηνίες πανηγυριού Νισύριοι της διασποράς, αλλά και επισκέπτες από άλλα μέρη του εσωτερικού και του εξωτερικου και ιδίως η νεολαία, με ανυπομονησία αναμένουν την ώρα που θα αρχίσει ο χορός της «κούππας» για να συμμετάσχουν, οι μεν άρρενες για να εκδηλώσουν την εκτίμηση, την αγάπη ή τον σεβασμό προς τα πρόσωπα που θα πάρουν στο μπροστάρι, οι δε γυναίκες για να διαπιστώσουν την προς το πρόσωπό τους εκδήλωση αναλόγων συναισθημάτων.
Χορός Καμάρες
Αποτελεί συστατικό στοιχείο της παράδοσής μας και θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα των μουσικοχορευτικών εκδηλώσεών μας. Το γεγονός ότι τα βήματά του είναι διαφορετικού είδους από τους κυκλικούς χορούς, που είναι οι συνηθισμένοι χοροί, τουλάχιστον για τα νησιά του Αιγαίου, προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις νέες γενιές, απ’ ό,τι διαπιστώνουμε με την πάροδο του χρόνου
β. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;
γ. Συμμετείχε και πώς η κοινότητα στην προετοιμασία της εγγραφής του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς;
Χορός της κούππας
Η λαϊκή ποιήτρια της Νισύρου Ειρήνη Θεοδώρου, αείμνηστη πλέον, παρέσχε σημαντικές πληροφορίες και συμβουλές. Ο σύλλογος γυναικών Νισύρου, μέλη του χορευτικού μας συγκροτήματος στην Αθήνα (σύλλογος Γνωμαγόρας), η πρόεδρος του συλλόγου Νισυρίων Ρόδου «Η Πορφυρίς», κάτοικοι του νησιού και μέλη της παροικίας στην Αττική παρείχαν πληροφορίες και φωτογραφίες.
[/toggle]
[toggle title=”8.Διαφύλαξη/ανάδειξη του στοιχείου”]
α. Πώς μεταδίδεται το στοιχείο στις νεότερες γενιές σήμερα;
Η μετάδοση των νισύρικων χορών αποτελεί καρπό βιωματικής μύησης. Οι νέοι βλέπουν, αισθάνονται και συνειδητοποιούν τη σημασία τους από τα παιδικά τους χρόνια και επομένως στην ενηλικίωσή τους είναι ήδη υποστηρικτές τους.
Πέραν από την παρακολούθηση των παλαιοτέρων από τους νεότερους, σε κάθε ανεπίσημη σχολή χορού, τόσο στη Νίσυρο όσο και στους συλλόγους Νισυρίων σε Ρόδο, Αθήνα, Νέα Υόρκη, Καναδά, Αυστραλία και Φλόριντα ΗΠΑ, οι νισύρικοι χοροί διδάσκονται και χορεύονται σε κάθε εκδήλωση.
β. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης του στοιχείου που έχουν ληφθεί στο παρελθόν ή που εφαρμόζονται σήμερα (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)
Η περιγραφή, η φωτογράφιση και η κινηματογράφηση των νισύρικων χορών, η ανάρτηση ειδικών άρθρων αλλά και η μουσική εκτέλεσή τους στην ιστοσελίδα της Εταιρείας Νισυριακών Μελετών, η δημοσίευση ειδικού άρθρου μαζί με τις διφθέρες της μουσικής και η μουσική εκτέλεση στους ψηφιακούς δίσκους στην έκδοση Η Νίσυρος Χορεύγει και Τραουδά, καθώς και η αίτησή μας να συμπεριληφθεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, εξυπηρετούν αυτό τον στόχο.
γ. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης που προτείνεται να εφαρμοστούν στο μέλλον (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)
Παρά το γεγονός ότι είναι εμφανές το ενδιαφέρον και η πίστη του κόσμου και ειδικά της νεολαίας στα έθιμα και ειδικά στους τοπικούς χορούς, εμείς θα συνεχίσουμε τις προσπάθειές μας για τη μετάδοση στις νέες γενιές του ενδιαφέροντος για τους παραδοσιακούς μας χορούς στο πλαίσιο διατήρησης της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης. Η συνημμένη φωτογραφία με παιδιά προσχολικής ηλικίας από την παροικία μας στις ΗΠΑ να χορεύουν τις καμάρες το επιβεβαιώνει.
[/toggle]
[toggle title=”9. Βασική Βιβλιογραφία”]
Φλέγελ, Κ., (1899). Η νήσος Νίσυρος και αι θέρμαι αυτής, σ.32.
Παπαδόπουλος, Γ., (1909). (Σχολάρχης), Γενική Γεωγραφική και Ιστορική περιγραφή της νήσου Νισύρου, Κωνσταντινούπολις, (έκδοση του ιδίου), 1909.
Μπω Μποβύ, Σ., (1938). Τραγούδια των Δωδεκανήσων, τ. Β΄, σ. 157, 193 και 222 η διφθέρα (παρτιτούρα).
Μητροπολίτης πρώην Κώου κυρός Εμμανουήλ Καρπάθιος, (2020) “Η εν Νισύρω Ιερά Μονή Σπηλιανής”, ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ τ. 21, Αθήνα, Εταιρεία Νισυριακών Μελετών.
Κουμέντος, Ν. (1976). Νισύρικος γάμος, Νισυριακά, τ.5ος/ σ.216 και σ.251η διφθέρα.
Σακελλαρίδης, Γ. (2000). «Χρονολογική παρουσίαση των εθιμοτυπικών του χωριού Νικειά Νισύρου», ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ τ. 14, Αθήνα, Εταιρεία Νισυριακών Μελετών.
Χαρτοφύλη-Θεοδώρου, Ε. (2017). «Το έθιμο της κούππας, Η Νίσυρος Χορεύγει και Τραουδά», Αθήνα, Εταιρεία Νισυριακών Μελετών.
Μπίλλη, Α. (2013). «Έθιμα της Νισύρου κατά χρονολογική σειρά», Νισυριακά, τ. 20, Αθήνα, Εταιρεία Νισυριακών Μελετών.
Χαρτοφύλης, Κ. Ο χορός ΚΑΜΑΡΕΣ ή ΣΗΜΑ, Η Νίσυρος Χορεύγει και τραουδά, σ. 30-31.
Χαρτοφύλης, Κ. Ο χορός ΚΑΜΑΡΕΣ, www.nisyriakesmeletes.gr/αρχική σελίδα
Ράφτης, Άλ. (1995). «Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού», Έκδοση: Θέατρο ελληνικών Χορών «Δώρα Στράτου» (σελ 167 ως χορός «Εμπρός»-, σελ. 322-324 ως χορός Κούπ(π)α ή Κούπα της Παναγίας τα έσοδα προορίζονταν για την ομώνυμη εκκλησία και σελ. 248 βιβλιογραφικές αναφορές για Νίσυρο αλλά και Τήλο και Κω …)
[/toggle]
[toggle title=”10. Συμπληρωματικά Τεκμήρια”]
α. Kείμενα (πηγές, αρχειακά τεκμήρια κτλ.)
Διφθέρες, Τραγούδια των Δωδεκανήσων, Μπω Μποβύ σ.222. Νισύρικος γάμος, Ν. Κουμέντος, Νισυριακά, τ.5ος, σ.251, Η Νίσυρος χορεύγει και τραουδά, σ.54.
β. Χάρτες: –
γ. Οπτικά και ακουστικά τεκμήρια (σχέδια, φωτογραφίες, αρχεία ήχου, βίντεο κτλ.):
NISYROS: ΖΩΗ, ΓΛΕΝΤΙ, ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΚΑΙ ΧΟΡΟΣ, διπλός ψηφιακός δίσκος, παραγωγή: Σύλλογος Νισυρίων Αμερικής ο «Γνωμαγόρας» (Astoria 1995), επιμέλεια έκδοσης Γιάννης Β. Πατρίκης, βιολί: Γιώργος Κ. Χατζηνικολάου, σαντούρι Νίκος Μ. Παπάτσος, λαούτο-κιθάρα Γαβριήλ Κόντος.
Μουσική εκτέλεση 1979 σε κασέτα, βιολί Κ. Χατζηνικολάου, λαούτο Γ. Γιαννάκης. Εκτέλεση σε ψηφιακό δίσκο, συνημμένο στον τόμο Η Νίσυρος χορεύγει και τραουδά, έκδοση Εταιρείας Νισυριακών Μελετών, 2017 βιολί και σαντούρι Γ. Χατζηπέτρος και λαούτο Γ. Μεγαλούδης.
Φωτογραφίες στα Παραρτήματα που ακολουθούν.
δ. Διαδικτυακές πηγές (υπερσύνδεσμοι):
• http://www.dance-pandect.gr/pds_cosmos/pop/pop_lhmma_gr.php?oid=E-D562C&ActionP=Play&mode=Med&Obj=T&eid=E-D562C&aa=1
• https://www.youtube.com/watch?v=xoyFqUfd2T8&t=964s
από 16.00΄
• https://www.youtube.com/watch?v=xYfRm0e3egQ&t=811s
από 15.45΄
• YOU TUBE, αναζήτηση, Πανηγύρι Παναγίας Σπηλιανής Νισύρου, Δεκαπενταύγουστος στη Νίσυρο κ.ά.
• https://www.facebook.com/Xoreuontas MeToGnomagora/videos/944354892347024/
[/toggle]
[toggle title=”11. Στοιχεία συντάκτη του Δελτίου”]
α. Όνομα Συντάκτη
Κωνσταντίνος Διαμ. Χαρτοφύλης
β. Ιδιότητα Συντάκτη
Αντιναύαρχος Λ.Σ. (ε.α.) Πρόεδρος Εταιρείας Νισυριακών Μελετών
γ. Τόπος και Ημερομηνία Σύνταξης του Δελτίου
Βούλα Αττικής, 15 Ιουνίου 2021
[/toggle]
[toggle title=”12. Τελευταία συμπλήρωση/επικαιροποίηση του Δελτίου”]
–
[/toggle]
[/accordion]
* To Δελτίο είναι διαθέσιμο και σε μορφή PDF: Χορευτικές_Παραδόσεις_της_Νισύρου_2021