Το έθιμο της γιορτής των Σίχνων ή Σιχνοφόρια τελείται στο Λιτόχωρο, ανήμερα των Θεοφανείων και την επομένη ημέρα, του Ιωάννου του Προδρόμου. Πρόκειται για εθνικοθρησκευτική γιορτή με ρίζες στο Βυζάντιο, η οποία συνεχίζεται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας μέχρι και σήμερα. Τα Σίχνα είναι ψηλοί ιστοί (κοντάρια) με ασημένιο ή χρυσό σταυρό στην κορυφή, που φέρουν πολύχρωμες σημαίες (λάβαρα). Αντιπροσωπεύουν κάθε εξωκλήσι της περιοχής ή είναι αφιερώματα συντεχνιών και οικογενειών ναυτικών και συμμετέχουν με καθορισμένη ιεροτελεστία στον καθαγιασμό των υδάτων και στον εορτασμό των Φώτων στο Λιτόχωρο.
Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2022 (Υπουργική Απόφαση Εγγραφής).
[accordion multiopen=”true”]
[toggle title=”1. Σύντομη παρουσίαση του στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς “]
α. Με ποιο όνομα αναγνωρίζεται το στοιχείο από τους φορείς του:
Το έθιμο των Σίχνων στο Λιτόχωρο Πιερίας
β. Άλλη/-ες ονομασία/ες:
Τα Σίχνα, Τα Σιχνοφόρια, Θεοφάνεια, Φώτα στο Λιτόχωρο, Ο Αγιασμός των Υδάτων και τα Σίχνα
γ. Σύντομη Περιγραφή
Το έθιμο της γιορτής των Σίχνων ή «Σιχνοφόρια» τελείται στο Λιτόχωρο, ανήμερα των Θεοφανείων και την επομένη ημέρα, του Ιωάννου του Προδρόμου. Πρόκειται για εθνικοθρησκευτική γιορτή με ρίζες στο Βυζάντιο, η οποία συνεχίζεται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας μέχρι και σήμερα. Τα Σίχνα είναι ψηλοί ιστοί (κοντάρια) με ασημένιο ή χρυσό σταυρό στην κορυφή, που φέρουν πολύχρωμες σημαίες (λάβαρα). Αντιπροσωπεύουν κάθε εξωκλήσι της περιοχής ή είναι αφιερώματα συντεχνιών και οικογενειών ναυτικών και συμμετέχουν με καθορισμένη ιεροτελεστία στον καθαγιασμό των υδάτων και στον εορτασμό των Φώτων στο Λιτόχωρο.
δ. Πεδίο ΑΠΚ:
√ προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις
□ επιτελεστικές τέχνες
√ κοινωνικές πρακτικές-τελετουργίες-εορταστικές εκδηλώσεις
□ γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν
□ τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία
□ άλλο
ε. Περιοχή όπου απαντάται το στοιχείο:
Λιτόχωρο Πιερίας – Δήμος Δίου Ολύμπου
στ. Λέξεις-κλειδιά:
Λιτόχωρο, Θεοφάνεια, Φώτα στο Λιτόχωρο, Όλυμπος, Δήμος Δίου Ολύμπου, Θρησκευτικό Έθιμο, Βυζάντιο, Λασπόπουλος, Τουρκοκρατία, Μακεδονία, Μακεδονικός Όλυμπος, Σίχνα
[/toggle]
[toggle title=”2. Ταυτότητα του φορέα του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
α. Ποιος/-οι είναι φορέας/-είς του στοιχείου;
Λιτόχωρο Πιερίας, Δήμος Δίου – Ολύμπου
β. Έδρα/τόπος
Διεύθυνση: Αγίου Νικολάου 15, Λιτόχωρο ΤΚ: 60200
Τηλ. 2352350110
e-mail: dimos@dion-olympos.gr
website: dion-olympos.gr
γ. Περαιτέρω πληροφορίες για το στοιχείο:
Αρμόδιο πρόσωπο
Όνομα: Ιωάννης Παπαζαχαρίας
Ιδιότητα: Δημοσιογράφος
e-mail: ipapazacharias@gmail.com
[/toggle]
[toggle title=”3. Αναλυτική περιγραφή του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως απαντάται σήμερα”]
Τα Σίχνα είναι σημαίες σε ιστούς με ασημένιους σταυρούς στην κορυφή, που συνοδεύουν την πομπή των πιστών στον αγιασμό των υδάτων την ημέρα των Θεοφανείων, που λαμβάνει χώρα στη θέση Λάκος στις απολήξεις του φαραγγιού του ποταμού Ενιπέα στο Λιτόχωρο του Ολύμπου. Αποτελούν την κυριότερη θρησκευτική τελετή στη λάμψη του Ολύμπου και γιορτάζονται από τους Λιτοχωρινούς επί αιώνες.
Στην τελική πομπή των Σίχνων που ξεκινά από την Πλατεία του Λιτοχώρου (χαΐρι για τους ντόπιους) προηγούνται μόνο τα εξαπτέρυγα και οι εικόνες.
Οι κάτοικοι του Λιτοχώρου, που με βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα έκτισαν 14 εκκλησίες στις υπώρειες του μυθικού βουνού, κράτησαν το έθιμο ζωντανό μέχρι και τις μέρες μας. Κάθε εκκλησία έχει το δικό της λάβαρο. Σίχνο έχει και το μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, που μόνασε στην περιοχή τον 16ό αιώνα. Τα τελευταία χρόνια, τα Σίχνα είναι περισσότερα σε αριθμό από 15.
Τα Σίχνα είναι σημαίες διαστάσεων 1,50 x 1,15 μέτρα περίπου με έντονα χρώματα και ένα σταυρό στη μέση. Τα Σίχνα αναρτώνται πάνω σε κοντάρια τουλάχιστον 8 μέτρων και στην κορυφή τους αναρτάται σταυρός λιτανείας, στολισμένος γύρω- γύρω με χρυσά ή άσπρα φλουριά. Στην περίμετρο του υφάσματος της σημαίας είναι ραμμένα χρυσά κρόσια (ή κρόσια στο χρώμα του σταυρού που υπάρχει στο κέντρο της σημαίας) και κατά διαστήματα χρυσά ή ασημένια κουδουνάκια, σε μέγεθος φουντουκιού, που καθώς ανεμίζουν στον αγέρι του Ολύμπου δημιουργούν μια πολύφωνη μελωδία..
Τα Σίχνα εμφανίζονται μόνο μία φορά τον χρόνο, στα Θεοφάνια, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων στο πέρασμα των χρόνων.
Τα Σίχνα σήμερα φυλάγονται στους τρεις κύριους Ιερούς Ναούς, τον Άγιο Δημήτριο, τον Άγιο Νικόλαο και τον Άγιο Γεώργιο, έναν για κάθε ενορία του Λιτοχώρου.
Στους τρεις κύριους ναούς «αρματώνονται» τα Σίχνα από τον νεωκόρο και τους βοηθούς του. Τοποθετείται η σημαία στον ιστό. Η διαδικασία αυτή λέγεται μέχρι και τις μέρες μας δέσιμο των σταυρών, μιας και στο τέλος του «αρματώματος», στην κορυφή του Σίχνου τοποθετείται με περισσή ευλάβεια ο σταυρός .
Στις μέρες μας, μέσα στο καθολικό του κάθε Ιερού Ναού τοποθετούνται τα «αρματωμένα» Σίχνα, πάντα σε συγκεκριμένες θέσεις, για να λάβει χώρα ο Μεγάλος Αγιασμός της παραμονής των Φώτων.
Ανήμερα των Θεοφανίων, μετά τη λειτουργία, ορίζονται, με άτυπη διαδικασία κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, οι άντρες που θα σηκώσουν τα Σίχνα, οι λεγόμενοι Σιχνοφόροι. Σήμερα υπάρχουν οικογένειες και άνδρες που κράτησαν το ίδιο Σίχνο για πάνω από 30 χρόνια.
Η πομπή ξεκινά από τον Άγιο Δημήτριο και τον Άγιο Γεώργιο και η συνάντηση των τριών ενοριών γίνεται στην Κεντρική Πλατεία του Λιτοχώρου, κάτω από το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου, όπου βρίσκονται ήδη τα Σίχνα του Αγίου Νικολάου. Κατά τη διάρκεια των πομπών προς τον Άγιο Νικόλαο γίνονται στάσεις, όπου οι Σιχνοφόροι ψάλλουν ένα μακρόσυρτο και ιδιότυπο «Κύριε Ελέησον», το οποίο συνεχίζεται και μετά το αντάμωμα των τριών ενοριών και την πορεία προς τον Λάκο.
Όλο το εκκλησίασμα των ναών με επικεφαλής του ιερείς του Λιτοχώρου, τους ψάλτες και τα παιδιά με τα εξαπτέρυγα και τις εικόνες, ενώνονται σε μια μεγάλη πομπή, όπου τα Σίχνα ακολουθούν τα εξαπτέρυγα και τις εικόνες.
Μέχρι και τις μέρες μας, εντονότερα στο παρελθόν, οι γηραιότεροι από τα μπαλκόνια των σπιτιών αποδίδουν τιμές – με ντουφεκιές – στην πομπή των Σίχνων. Αυτό μας δείχνει πως αποτελούν κειμήλια μεγάλης αξίας.
Η πομπή καταλήγει στην θέση Λάκος στις απολήξεις του φαραγγιού του Ενιπέα ποταμού, όπου γίνεται και ο αγιασμός των υδάτων. Τα Σίχνα παρατάσσονται γύρω από την κυκλική γούρνα, που βρίσκεται δίπλα στον Ενιπέα ποταμό και οι Σιχνοφόροι μαζί με τους υπόλοιπους πιστούς παρακολουθούν τον Αγιασμό. Κατά την διαδικασία ο σταυρός ρίχνεται μέσα στη γούρνα και οι νεαροί Λιτοχωρίτες βουτούν για να βρούνε τον Σταυρό. Στο τέλος της διαδικασίας, τα Σίχνα βουτιούνται τρεις φορές στα παγωμένα και αγιασμένα νερά του Ενιπέα. Στην συνέχεια επιστρέφονται από τους Σιχνοφόρους στους κεντρικούς ναούς και την επόμενη ημέρα, ανήμερα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ξεκινά η αποσυναρμολόγησή τους και η φύλαξή τους.
Για τους ντόπιους τα Σίχνα θεωρούνται βυζαντινά λάβαρα. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως η λέξη προέρχεται από το λατινικό signum.
Tα Σίχνα του Λιτοχώρου είναι σημαίες εκκλησιών και όχι συντεχνιακά λάβαρα που υπάρχουν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Οι τιμές που αποδίδονται στα Σίχνα, η συσπείρωση των οικογενειών και κάθε γειτονιάς – ενορίας γύρω από αυτά, μα κυρίως οι χαιρετισμοί τους με ντουφεκιές μας οδηγούν στο τολμηρό συμπέρασμα πως πιθανώς αποτέλεσαν μπαϊράκια.
Στοιχεία για το έθιμο μας δίνονται από τους σταυρούς λιτανείας, που τοποθετούνται στην κορυφή τους. Πολλά από αυτά φέρουν το όνομα του αργυροχρυσοχόου που τους επιμελήθηκε και οι περισσότεροι το όνομα της εκκλησιάς όπου είναι αφιερωμένα και βέβαια την ημερομηνία κατασκευής τους.
[/toggle]
[toggle title=”4. Χώρος/εγκαταστάσεις και εξοπλισμός που συνδέονται με την επιτέλεση/ άσκηση του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Το έθιμο των Σίχνων τις ημέρες των Θεοφανείων λαμβάνει χώρα στις εκκλησίες της κωμόπολης, στους δρόμους και την Πλατεία του Λιτοχώρου και στη θέση Λάκος, στις απολήξεις του φαραγγιού του Ενιπέα, όπου γίνεται ο καθαγιασμός των υδάτων.
Το Λιτόχωρο είναι η πρωτεύουσα του Δήμου Δίου – Ολύμπου, που είναι ένας από τους τρεις δήμους της Πιερίας. Είναι χτισμένο στην όχθη του ποταμού Ενιπέα στους πρόποδες του Ολύμπου.
Ιστορικά στοιχεία για το Λιτόχωρο
Σύμφωνα με τη γνώμη πολλών αρχαιολόγων (Σωτηριάδης κ.α.) το χωριό είναι χτισμένο στη θέση της αρχαίας Πίμπλειας, δηλαδή στην έξοδο του Ενιπέα από τον Όλυμπο και στη δεξιά όχθη του. Εκεί υπήρχε λιμάνι από το οποίο έφταναν στη θάλασσα, διαπλέοντας τον Βαφύρα ποταμό (Χελοπόταμο), γεγονός που αποδεικνύει ότι υπήρχε επαφή του πληθυσμού του Δίου και της Πίμπλειας με τη θάλασσα και τα ναυτικά επαγγέλματα. Άλλωστε, τα πλοία του ναυτικού των Μακεδόνων, που ακολουθούσαν τις Μακεδονικές Φάλαγγες, επανδρώθηκαν από τους έμπειρους ναυτικούς της περιοχής υπό τις διαταγές του ναυάρχου Νεάρχου.
Ως νεότερο χωριό ιδρύθηκε μάλλον κατά την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας. Με τις μετακινήσεις πληθυσμών και την ίδρυση νέων οικισμών, ο ναυτικός πληθυσμός της περιοχής εγκαταστάθηκε αποκλειστικά στο Λιτόχωρο, το οποίο, παρά το γεγονός ότι χτίστηκε σε αρκετή απόσταση από τη θάλασσα, ανέπτυξε ισχυρή ναυτική παράδοση τα επόμενα χρόνια.
Ο πρώτος οικισμός του Λιτοχώρου πρέπει να θεμελιώθηκε από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας στις μεγάλες μετακινήσεις των πληθυσμών, δηλαδή στα τέλη του 14ου αιώνα ή το πολύ στα τέλη του 15ου αιώνα, καθώς η χώρα του Λιτοχώρου μνημονεύεται σε Χρυσόβουλον του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Παλαιολόγου, που εκδόθηκε το 1336, κατόπιν εντολής μοναχών της Ολυμπιωτίσσης.
Η ιστορία του Λιτοχώρου συνδέεται με τη μονή του Αγίου Διονυσίου, που ιδρύθηκε από τον Άγιο Διονύσιο στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα.
Το Λιτόχωρο ήταν μια σημαντική κωμόπολη κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Οι μισοί σχεδόν κάτοικοι ασχολούνταν με τη ναυτιλία. Στα τέλη του 19ου αιώνα γύρω στα εκατό ιστιοφόρα ταξίδευαν σε όλα τα μέρη του Αιγαίου. Το Λιτόχωρο αποτέλεσε έτσι μια σπάνια περίπτωση μη παραθαλάσσιου οικισμού με ανεπτυγμένη ναυτιλία.
Το Λιτόχωρο αποτέλεσε την έδρα της Προσωρινής Κυβέρνησης που εκλέχτηκε μετά την Επανάσταση του Ολύμπου το 1878 με πρόεδρο τον λιτοχωρίτη πρόκριτο Ευάγγελο Κοροβάγκο.
Το 1918 ο Επίσκοπος Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας δημοσιεύει το βιβλίο «Περιγραφή της επισκοπικής περιφέρειας Κίτρους επί Τουρκοκρατίας» και παρατηρεί, μετά την αναφορά στις έντονες ναυτικές δραστηριότητες, ότι δίκαια ονομάστηκε το Λιτόχωρο “Γαλαξίδι του Βορρά”.
Το φαράγγι του ποταμού Ενιπέα
Οι δώδεκα θεοί κατοικούν στα φαράγγια, «τις πτυχές του Ολύμπου», όπως τα αποκαλεί ο Όμηρος, όπου βρίσκονται και τα παλάτια τους. Το Πάνθεον (δηλαδή ο Μύτικας, η υψηλότερη κορυφή του Ολύμπου) αποτελεί το σημείο συνάντησης των 12 θεών, ενώ το σημερινό Στεφάνι αποτελούσε το θρόνο του Δία. Στο βουνό αυτό κατοικούσαν και οι κόρες του Δία, οι Μούσες, προστάτιδες των Καλών Τεχνών.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ενιπέας ήταν γιος του Ωκεανού και της Τηθύος. Σύμφωνα με τον Όμηρο τον Ενιπέα ερωτεύθηκε η Τυρώ, κόρη του Θεσσαλού Σαλμωνέως και της Αλκιδίκης, σύζυγος του Κρηθέως. Ο θεός Ποσειδώνας είδε την Τυρώ και την ερωτεύθηκε. Επειδή, όμως, καταλάβαινε ότι η ερωτευμένη κόρη δεν θα δεχόταν το δικό του έρωτα, πήρε τη μορφή του Ενιπέως. Γι’ αυτό λέγεται ότι ο Ενιπέας είναι προσωποποίηση του Ποσειδώνα. Επομένως, η Τυρώ ξεγελάστηκε και δέχθηκε τον Ποσειδώνα. Ο θεός αποκάλυψε αργότερα την ταυτότητά του στην Τυρώ και της προείπε τη γέννηση των δίδυμων παιδιών τους, του Πελία και του Νηλέα. Ο Ενιπέας δείχνοντας την προτίμησή του στην Αφροδίτη, θεά του Έρωτα, προκάλεσε την οργή της Ήρας. Έτσι, αυτή τον μεταμόρφωσε σε ποταμό και τον καταράστηκε το τέλος του να είναι τόσο οδυνηρό όσο ωραίος ήταν. Γι’ αυτό τα νερά του πανέμορφου Ενιπέα απλώς διαρρέουν τον κάμπο της Πιερίας.
Στις απολήξεις του φαραγγιού του Ενιπέα, βρίσκεται το σημείο Λάκος, δίπλα από τον ποταμό, όπου γίνεται ο αγιασμός των υδάτων.
Η Κεντρική πλατεία του Λιτοχώρου (χαΐρι)
Στην Κεντρική πλατεία του Λιτοχώρου ή για τους ντόπιους «χαΐρι» δεσπόζει το καμπαναριό και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, τόπος συνάντησης τα νεότερα χρόνια για τους Λιτοχωρίτες και τους επισκέπτες του Λιτοχώρου.
Κατά την περίοδο της μετανάστευσης αποτελούσε και το σημείο αποχαιρετισμού των ξενιτεμένων από την οικογένεια. Σήμερα στο κέντρο της πλατείας υπάρχει ένα σιντριβάνι.
Ο Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου
Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο κατασκευάστηκε το 1760 από τους Λιτοχωρίτες. Την ίδια χρονιά πέρασε από το Λιτόχωρο ο Κοσμάς ο Αιτωλός.
Όλες οι πηγές και οι μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί συνηγορούν στο γεγονός πως αποτέλεσε το επαναστατικό κέντρο της Επανάστασης του 1878. Πιθανότατα, ως αρχηγείο χρησίμεψε η οικία του αρχηγού της επανάστασης και Προέδρου της Προσωρινής Κυβέρνησης της Μακεδονίας, Λιτοχωρίτη Ευάγγελου Κοροβάγκου.
Σύμφωνα με τη βιογραφία του Λιτοχωρίτη Ιωάννη Βλαχόπουλου Τάρταρου: «Ο ναός εκτίσθη το 1760 επί μικρού ναΐσκου με σταυροθολιά και κάλλιστον εικονοστάσιον εκ ξύλου καρυδιάς. Εις τον ναόν του Αγίου Δημητρίου υψώθη η Σημαία της Επαναστάσεως του 1878…». Σε άλλο σημείο αναφέρει: «Η 18η Φεβρουαρίου είναι ιστορική ημέρα για την Επανάσταση, όπου στον ναόν του Αγίου Δημητρίου, μετά τη Θείαν Λειτουργίαν, ύψωσαν την σημαίαν της Επανάστασης…» και μετά την αποτυχία της Επανάστασης του 1878, κατά την είσοδο των Τούρκων στο χωριό «τον εβομβάρδισαν και εν συνεχεία τον έκαψαν».
Στο βιβλίο Σελίδες από το παλιό Λιτόχωρο του Αθανασίου Γ. Αδαμόπουλου, στο κεφάλαιο Ο σταυρός του Αγίου Δημητρίου, υπάρχει διήγηση του Ιωάννη Αδαμόπουλου (γεννημένου το 1880), που αναφέρει: «Ο τούρκικος στρατός επυρπόλησε πρώτον την οικεία του αρχηγού της Επαναστάσεως Κοροβάγκου, κατόπιν τον άγιον Δημήτριον, τα δύο σχολεία…Ο ναός βομβαρδίστηκε με 40 κανονιές…»
Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο Λιτόχωρο πήρε την σημερινή της μορφή, μετά την ανακατασκευή του 1894, όταν οι Λιτοχωρίτες με μεράκι και αυταπάρνηση έχτισαν στο ίδιο σημείο τον ναό τους.
[/toggle]
[toggle title=”5. Προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της επιτέλεσης/άσκησης του στοιχείου άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Δεν προκύπτουν προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα ως αποτέλεσμα της επιτέλεσης/άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ
[/toggle]
[toggle title=”6. Ιστορικά στοιχεία για το στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς”]
Σύμφωνα με τους ντόπιους τα Σίχνα αποτελούν βυζαντινά λάβαρα. Για κάποιους άλλους το έθιμο έχει και Βενετσιάνικη προέλευση και μάλλον το έφεραν αυτούσιο Λιτοχωρίτες ναυτικοί από τα Ενετοκρατούμενα νησιά. Οι μαρτυρίες των παλαιότερων πάντα έλεγαν πως τα Σίχνα είναι βυζαντινά λάβαρα και πως τα βρήκαν στην θρησκευτική ζωή του τόπου από τις προηγούμενες γενιές. Αυτό λένε και σήμερα.
Λέγεται πως στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του οικισμού, λίγο μετά την Άλωση της Πόλης, στην περιοχή του Λιτοχώρου εγκαταστάθηκαν οικογένειες βυζαντινών. Σύμφωνα με τα ίδια λεγόμενα και τον μύθο, αυτοί είναι που έφεραν το έθιμο στην περιοχή. Κατάλοιπο της βυζαντινής παράδοσης στο Λιτόχωρο αποτελεί και ο στολισμός στους κύριους ναούς, ανήμερα των Θεοφανείων, δύο δέντρων πορτοκαλιάς με καρπούς . Την προέλευση του εθίμου της στολισμένης πορτοκαλιάς έχει μελετήσει διεξοδικά ο αείμνηστος βυζαντινολόγος καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης.
Τα Σίχνα είχαν μεγάλο αριθμό εκκλησιών. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, ωστόσο, υπήρχαν δυο επιπλέον, ένα του Αγίου Μηνά της Τοπόλιανης και ένα της Αγίας Παρασκευής του «Παλιοχωρίου», παλαιού οικισμού βόρεια του Λιτοχώρου, που οι κάτοικοι της κωμόπολης τα διατηρούσαν από παράδοση σχετική με την καταγωγή μέρους του πληθυσμού της κοινότητας και τα οποία, δυστυχώς, έπαψαν να υπάρχουν.
Της τελικής πομπής των Σίχνων προηγούνταν η Ελληνική σημαία και οι εικόνες που κρατούσαν μικρά παιδιά. Το 1913, στον πρώτο μετά την απελευθέρωση εορτασμό των Θεοφανίων, την πομπή ακολούθησε και πλήθος ελληνικών σημαιών.
Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, παλαιότερα, οι σταυροί λιτανείας που έφεραν τα Σίχνα ήταν και χρυσοί. Λέγεται πως παλιότερα, πάνω στο ύφασμα, έφεραν και την εικόνα του Αγίου στον οποίο ήταν αφιερωμένο το Σίχνο.
Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες τα Σίχνα εμφανίστηκαν – κατ’ εξαίρεση – την ημέρα της Επαναστάσεως του Λιτοχώρου – Ολύμπου το 1878 μέσα στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, όπου μαζί με το λάβαρο της επαναστάσεως υψώθηκαν και τα Σίχνα. Σύμφωνα με αρχειακές πηγές (βίντεο της εποχής που υπάρχει στο αρχείο της ΕΡΤ) στις εκδηλώσεις που έγιναν στην Πλατεία του Λιτοχώρου τον Φλεβάρη του 1967, στον εορτασμό της 99ης επετείου από την Επανάσταση του Λιτόχωρου – Ολύμπου, τα Σίχνα «συμμετείχαν» στις εκδηλώσεις ως ένδειξη τιμής.
Μέχρι και την δεκαετία του 1970 τα Σίχνα φυλαγόταν το καθένα σε κάθε μία από τις 14 εκκλησίες της κωμόπολης. Στις αρχές του 19ου αιώνα το Σίχνο κάθε εκκλησίας το φύλαγε στην κασέλα του σπιτιού της μια οικογένεια, συνήθως ισχυρή ή για τον πλούτο της ή για τα πολλά τουφέκια της ή για το κοινωνικό της κύρος. Συνήθως αυτοί ήταν και επίτροποι των εκκλησιών.
Την παραμονή των Θεοφανίων κάθε οικογένεια έβγαζε το Σίχνο της και το αρμάτωνε με τη συμμετοχή ολόκληρης της γειτονιάς. Οι επιγραφές που βρίσκονται πάνω στους σταυρούς λιτανείας που τοποθετούνται στην κορυφή του κάθε Σίχνου, αποτελούν και την κυριότερη πηγή για τον κάθε ερευνητή του εθίμου. Αρχίζουν από το 1840. Πολλές από τις ημερομηνίες που αναφέρονται, είναι προ μεγάλων γεγονότων, που γίνονται στην περιοχή ή συμπίπτουν με αυτές. Μερικοί σταυροί έχουν χρονολογία παλαιότερη των τριών με πέντε χρόνων από την Επανάσταση του 1854, όταν το Λιτόχωρο και πάλι επαναστάτησε και κάηκε. Του Αγίου Ιωάννου έχει ημερομηνία του 1876, δύο μόλις χρόνια πριν την Επανάσταση του 1878. Ο σταυρός του Σίχνου του Αγίου Δημητρίου, του παλαιότερου Ιερού Ναού στο Λιτόχωρο, καθώς πρωτοχτίστηκε το1770, έχει ημερομηνία 5 Ιανουαρίου 1854.
[/toggle]
[toggle title=”7. Η σημασία του στοιχείου σήμερα”]
α. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τα μέλη της κοινότητας/τους φορείς του;
Τα Σίχνα, τις ημέρες των Θεοφανίων στο Λιτόχωρο, συνεχίζουν να αποτελούν την κυριότερη θρησκευτική τελετή. Αποτελούν σημείο αναφοράς για τους Λιτοχωρίτες όπου γης. Το έθιμο των Σίχνων φέρνει τους Λιτοχωρίτες στον τόπο τους και αποτελεί αιτία ανταμώματος και σύσφιξης των σχέσεων των ανθρώπων, που αποτελούν την κοινότητα. Οι ντόπιοι τα θεωρούν βυζαντινά λάβαρα, όπως προαναφέρθηκε και είναι πολλοί περήφανοι για αυτό. Οι συζητήσεις που γίνονται κάθε χρόνο πριν από τα Θεοφάνια είναι δύο: Ποιοι θα βουτήξουν στα παγωμένα νερά του Ενιπέα για να βρουν τον Σταυρό και ποιοι θα κρατήσουν το Σίχνο. Πολλοί από τους ντόπιους συνεχίζουν να πιστεύουν πως τα Σίχνα, πέρα από βυζαντινά λάβαρα, αποτελούν – λόγω των πανύψηλων κονταριών – αναπαράσταση των καταρτιών των λιτοχωρίτικων καραβιών που με τις πολύχρωμες σημαίες τους ταξίδευαν στη Μεσόγειο.
β. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;
Το έθιμο των Σίχνων στο Λιτόχωρο αποτελεί σημαντική πολιτιστική παρακαταθήκη όχι μόνο για τους συμμετέχοντες/-ουσες σε αυτό, αλλά και για όλους τους Έλληνες. Κρατά ζωντανή τη σχέση και τη σύνδεση των νέων με την ιστορία και την παράδοση.
Το έθιμο αποτελεί κληρονομιά όλων των Ελλήνων, αφού αποτελεί άριστο παράδειγμα προκειμένου το ευρύ κοινό να έρθει σε επαφή με την ιστορία της Ελλάδας και τη λαϊκή της παράδοση. Εξάλλου, όπως κάθε πολιτισμική έκφραση με βαθιές ρίζες στο παρελθόν, είναι επηρεασμένη από τις συνήθειες, τον τρόπο ζωής και γενικότερα την ιστορική εμπειρία πολλών διαφορετικών εποχών. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, που σπουδαίοι λόγιοι έχουν μελετήσει το έθιμο αυτό, τόσο ως προς την ιστορική του αξία, όσο και ως κομμάτι έκφρασης και εξέλιξης της κοινωνίας στο πέρασμα του χρόνου.
Για τους λόγους αυτούς κρίνεται σημαντική η διαφύλαξη και η ανάδειξη του εθίμου, καθώς μπορεί να αποτελέσει πηγή πληροφοριών για την ιστορία του τόπου μας, αλλά και μέσο για τη μελέτη της σύγχρονης κοινωνίας, τη διαμόρφωση των τοπικών και ευρύτερων κοινωνικών σχέσεων και πολιτισμικών ταυτοτήτων.
γ. Συμμετείχε και πώς η κοινότητα στην προετοιμασία της εγγραφής του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς;
Η δημοτική κοινότητα Λιτοχώρου, ο Δήμος Δίου – Ολύμπου, καθώς και οι απανταχού Λιτοχωρίτες και Λιτοχωρίτισσες ενημερώθηκαν για τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και για τις δυνατότητες που παρέχει όσον αφορά τη διαφύλαξη και την ανάδειξη των τοπικών παραδόσεων μέσω συναντήσεων και επιστολών που εστάλησαν στους εμπλεκόμενους φορείς. Από το Δήμο Δίου – Ολύμπου ορίστηκε ειδικός σύμβουλος, που θα συνεννοείται μαζί μου για την ένταξη του εθίμου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Για εμάς το Έθιμο είναι ολόκληρης της Πιερίας και ολόκληρης της Ελλάδας, για αυτό το λόγο παρόντες στην προσπάθεια είναι όλοι οι φορείς της Πιερίας, η Εκκλησία και βέβαια ο κόσμος της Πιερίας που ενημερώθηκε για την διαδικασία μέσω δημοσιευμάτων στα τοπικά Μέσα.
Παράλληλα, ο Δήμαρχος Δίου – Ολύμπου με επιστολή του σε τοπικούς φορείς και εμπλεκόμενους συλλόγους, αναδεικνύει την προσπάθειά που γίνεται και ζητά την στήριξη, ώστε το έθιμο πέρα από τοπικό, να γίνει – με την αναγνώρισή του – και έθιμο ολόκληρης της Ελλάδας.
[/toggle]
[toggle title=”8.Διαφύλαξη/ανάδειξη του στοιχείου”]
α. Πώς μεταδίδεται το στοιχείο στις νεότερες γενιές σήμερα;
Το έθιμο μεταδίδεται μέσω της προφορικής παράδοσης και μέσα από την εμπειρία της συμμετοχής σε αυτό. Οι παλιοί Σιχνοφόροι και οι τοπικές μυούν τους νεότερους στο έθιμο.
β. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης του στοιχείου που έχουν ληφθεί στο παρελθόν ή που εφαρμόζονται σήμερα (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)
Μέχρι στιγμής δεν έχουν ληφθεί κάποια μέτρα.
γ. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης που προτείνεται να εφαρμοστούν στο μέλλον (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)
Ο Δήμος Δίου – Ολύμπου προτίθεται να προχωρήσει στην κατασκευή σχετικού ιστοτόπου, όπου θα γίνεται περιγραφή του εθίμου και θα το συνδέει με το τουριστικό προϊόν της περιοχής (με την ανάλογη προώθηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) και στην δημιουργία τμήματος έρευνας της λαογραφίας (άρα και του Εθίμου) στον υπό ίδρυση Οργανισμού Τουρισμού – Πολιτισμού του Δήμου Δίου – Ολύμπου. Ο Δήμος Δίου – Ολύμπου έχει την πρόθεση να ενταχθούν και άλλα έθιμα και δράσεις στον κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και την πρόθεση να συνεχίσει την διαδικασία για τα Σίχνα για εγγραφή στον κατάλογο της UNESCO. Τέλος θα προχωρήσει στην διοργάνωση ετήσιας ημερίδας λαογραφίας και την έκδοση σχετικών βιβλίων λευκωμάτων.
[/toggle]
[toggle title=”9. Βασική Βιβλιογραφία”]
• Αδαμόπουλου, Γ.Α. (1995). Σελίδες από το Παλιό Λιτόχωρο, Λιτόχωρο, Δήμος Λιτοχώρου.
• Τσακούμη, Γ.Α. (2007). Το Φαράγγι του Ενιπέα και η Μονή του Αγίου Διονυσίου, Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική.
• Καρτσιούνα – Παπαζαχαρία, Δ. (2017), Όπως φέρνει ο αγέρας θύμησες, Αθήνα University Studio Press.
• Ντάβανου, Ν. (2014), Λιτουχορνή Ντουπιολαλιά. Στο Μασταγκά, Σ. (2014 – 2020), Χρονικά Λιτοχώρου, Λιτόχωρο, Δήμος Λιτοχώρου.
• Ντάβανου, Γ. Σ. (2014), Τραγούδια μιας άλλης εποχής στο Λιτόχωρο. Στο Μασταγκά, Σ. (2014 – 2020), Χρονικά Λιτοχώρου, Λιτόχωρο, Δήμος Λιτοχώρου.
• Κίτρους, Ι.Μ. (2014), Πρόγραμμα Καταγραφής Εκκλησιαστικών Κειμηλίων. Στο Μασταγκά, Σ. (2014 – 2020), Χρονικά Λιτοχώρου, Λιτόχωρο, Δήμος Λιτοχώρου.
[/toggle]
[toggle title=”10. Συμπληρωματικά Τεκμήρια”]
α. Kείμενα (πηγές, αρχειακά τεκμήρια κτλ.)
β. Χάρτες:
γ. Οπτικά και ακουστικά τεκμήρια (σχέδια, φωτογραφίες, αρχεία ήχου, βίντεο κτλ.):
δ. Διαδικτυακές πηγές (υπερσύνδεσμοι):
Ενδεικτικά άρθρα στο διαδίκτυο σήμερα:
Τα Θεοφάνεια στο Λιτόχωρο: https://www.olympusmera.gr/history-genealogy/11927/
Στο εβδομαδιαίο εικονογραφημένο περιοδικό ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ των Αθηνών, τεύχος 1 (1756) 7 Ιανουαρίου 1988, στις σελίδες 22-27, είναι αρχικά δημοσιευμένο το κείμενο ή άρθρο που ακολουθεί. Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ εκδιδόταν από τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη (ΔΟΛ). Το κείμενο έχει τον τίτλο: «Λιτόχωρο. Η γιορτή των Φώτων στη σκιά του Ολύμπου» και συνοδεύεται από 8 έγχρωμες μοναδικής ομορφιάς φωτογραφίες. Συντάκτης είναι ο Δημήτρης Διατσίδης
Τα «Σιχνοφόρια» – ή αλλιώς γιορτή των Σίχνων – τις ημέρες των Θεοφανείων στο Λιτόχωρο: https://www.olympusmera.gr/opinion/11973/
Δημοσίευμα στο olympusmera.gr. Το έθιμο της γιορτής των Σίχνων ή «σιχνοφόρια» τελείται μόνο στο Λιτόχωρο του Ολύμπου την παραμονή, ανήμερα και την επόμενη των Θεοφανείων. Συντάκτης είναι ο Γιάννης Παπαζαχαρίας
Θεοφάνεια στο Λιτόχωρο – Το έθιμο των Σίχνων: https://olympustories.gr/theofania-sto-litochoro-to-ethimo-ton-sihnon/
Δημοσίευμα στο ταξιδιωτικό site olympusstories.gr. Αναλυτική περιγραφή με φωτογραφίες και βίντεο. Συντάκτης είναι η Αντιγόνη Μήτσιου.
Με πλούσια τοπική παράδοση: https://www.larissanet.gr/2016/01/06/me-plousia-topiki-paradosi/
Δημοσίευμα στο larissanet.gr για τη γιορτή των Θεοφανίων στο Λιτόχωρο.
Λιτόχωρο | Τα Θεοφάνεια του 2020 στην λάμψη του Ολύμπου: https://www.olympusmera.gr/social/12016/
[/toggle]
[toggle title=”11. Στοιχεία συντάκτη του Δελτίου”]
α. Ιωάννης Ζαχ. Παπαζαχαρίας
β. Δημοσιογράφος – Ερευνητής του εθίμου των Σίχνων
γ. Λιτόχωρο, 29 Ιουνίου 2020
[/toggle]
[toggle title=”12. Τελευταία συμπλήρωση/επικαιροποίηση του Δελτίου”]
–
[/toggle]
[/accordion]
* To Δελτίο είναι διαθέσιμο και σε μορφή PDF: