Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, την 20ή Νοεμβρίου, ψάλλεται ο πανηγυρικός Εσπερινός στο εκκλησάκι της Παναγίτσας, επάνω στον λόφο, εντός του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας, στον ίδιο χώρο όπου τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι κάτοικοι της περιοχής μέχρι περίπου τα μέσα του προηγούμενου αιώνα λάτρευαν την Αγία Δήμητρα με ανάλογο τρόπο. Μετά τη λειτουργία, οι προσκυνητές μοιράζονται τον ημίγλυκο άρτο και γεύονται το πολυσπόρι, την προσφορά πανσπερμίας προς την Παναγία. Οι κοινότητες της Ελευσίνας, αλλά και πλήθος κόσμου από γειτονικές ή άλλες απομακρυσμένες περιοχές, που γνωρίζουν το έθιμο, κάθε χρονιά συρρέουν για να ανάψουν ένα κερί στην Παναγία. 

Εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2020.

Πεδία Δελτίου Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς 

[accordion multiopen=”true”]
[toggle title=”1. Σύντομη παρουσίαση του στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς “]

α. Με ποιο όνομα αναγνωρίζεται το στοιχείο από τους φορείς του:

Παναγία Μεσοσπορίτισσα, Εορτή της Παναγίτσας στα «Αρχαία»

β. Άλλη/-ες ονομασία/ες:

Εισόδια της Θεοτόκου

γ. Σύντομη Περιγραφή

Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, την 20ή Νοεμβρίου, ψάλλεται ο πανηγυρικός Εσπερινός στο εκκλησάκι της Παναγίτσας, επάνω στον λόφο, εντός του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας. Πρόκειται για τελετουργία στον ίδιο ακριβώς χώρο όπου τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Το σκηνικό είναι υποβλητικό. Μετά τη λειτουργία, οι προσκυνητές μοιράζονται τον ημίγλυκο άρτο και γεύονται το πολυσπόρι, την προσφορά πανσπερμίας προς την Παναγία.

δ. Πεδίο ΑΠΚ:

√ προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις

□ επιτελεστικές τέχνες

√  κοινωνικές πρακτικές-τελετουργίες-εορταστικές εκδηλώσεις

□ γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν

□ τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία

□  άλλο

 

ε. Περιοχή όπου απαντάται το στοιχείο:

 Ελευσίνα Αττικής (αρχαιολογικός χώρος)

 

στ. Λέξεις-κλειδιά:

Παναγίτσα, Παναγία Μεσοσπορίτισσα, Αγία Δήμητρα, Αρτοκλασία, Πανσπερμία, Πολυσπόρι

[/toggle]

[toggle title=”2. Ταυτότητα του φορέα του στοιχείου ΑΠΚ”]

α. Ποιος/-οι είναι φορέας/-είς του στοιχείου;

– Πολίτες του Δήμου Ελευσίνας,των όμορων Δήμων, αλλά και άλλων περιοχών της Ελλάδας που έρχονται στην Ελευσίνα για το έθιμο
– Λαογραφικός Σύλλογος Ελευσίνας «Το Αδράχτι»
– Δήμος Ελευσίνας

β. Έδρα/τόπος

– Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας

– Λαογραφικός Σύλλογος Αδράχτι
Ιάκχου 19, Τ.Κ.: 19200 Ελευσίνα
Τηλ. 2015562680
e-mail: adrahti2002@yahoo.gr

γ. Περαιτέρω πληροφορίες για το στοιχείο:
Αρμόδια πρόσωπα :

Όνομα: Παντελίτσα Τσαλιμοπούλου
Ιδιότητα: Πρόεδρος
Όνομα: Ευδοκία Καραβασίλη
Ιδιότητα: Γραμματέας

Διεύθυνση: Ιάκχου 19 ΤΚ: 19200
e-mail: adrahti2002@yahoo.gr, ekaravassili@otenet.gr

[/toggle]
[toggle title=”3. Αναλυτική περιγραφή του στοιχείου ΑΠΚ, όπως απαντάται σήμερα”]

Η θέση της μικρής εκκλησίας της Παναγίας, η προηγηθείσα για αιώνες λατρεία της θεάς Δήμητρας, η εποχή της μεσοσποράς και η προαιώνια επίκληση των θείων για την εύνοια κατά την καλλιεργητική περίοδο, συνιστούν ένα συνδυαστικό υπόβαθρο που προσδίδει μοναδικότητα στο έθιμο.
Την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, την 20ή Νοεμβρίου, στο εκκλησάκι της Παναγίτσας μέσα στον Αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, τελείται πανηγυρικός εσπερινός. Από νωρίς το απόγευμα, στις 3 μ.μ., κυρίως γυναίκες με καλάθια που περιέχουν άρτους ανεβαίνουν σιγά σιγά τον λόφο του αρχαιολογικού χώρου προς το εκκλησάκι, είτε από την ανατολική πλευρά του βράχου, είτε από το πλάτωμα πάνω από το αρχαίο Τελεστήριο, από τη νότια πλευρά του βράχου. Προσεκτικά, με εγκάρδιες κουβέντες με τις φίλες και γειτόνισσες ή μοναχικά. Οι γυναίκες της Ελευσίνας έχουν αρχίσει την προετοιμασία από την προηγουμένη. Κάποιες ετοιμάζουν τον ημίγλυκο άρτο, με τον παραδοσιακό τρόπο του ζυμώματος. Σιδερώνουν τα λευκά, κεντητά τραπεζομάντιλα, τα οποία θα στρώσουν μέσα στα καλάθια για να αποθέσουν επάνω τους άρτους. Πρέπει να είναι κολαριστά, δίνοντας περισσή φροντίδα στο σιδέρωμα του κεντήματος και της δαντέλας.
Σε λίγο αρχίζουν να συρρέουν πλήθη προσκυνητών, ακολουθώντας την ίδια διαδρομή. Διασχίζουν τα Μεγάλα Προπύλαια, το Καλλίχορον Φρέαρ στα αριστερά, τα Μικρά Προπύλαια, το Πλουτώνειο στα δεξιά και την Αγέλαστο Πέτρα. Το τελευταίο τμήμα της Ιεράς Οδού είναι ανηφορικό. Φιλική ανάσα όμως η θάλασσα από τη Σαλαμίνα. Ο ορίζοντας είναι ανοιχτός από όλες τις πλευρές πλην της δυτικής, που ακόμη κρύβεται από τον λόφο. Κάθε λίγα βήματα μια διαφορετική όψη του έντονα ανάγλυφου τοπίου, φανερώνεται στα μάτια του προσκυνητή. Κυριαρχούν τα μαρμάρινα, δομικά στοιχεία του ελευσινιακού ιερού και οι αρχαίες επιγραφές, που όλοι κάνουν μια προσπάθεια να διαβάσουν. Σίγουρα διαβάζουν τις μικρές πινακίδες που μπορεί να έχει τοποθετήσει σε κάποιο σημείο η αρχαιολογική υπηρεσία ή ανανεώνουν στη μνήμη τους τις παλαιές. Γυρνούν το βλέμμα μια προς τα τείχη, μια προς τη θάλασσα και το Τελεστήριο, μια προς τον λόφο. Οι νέοι επισκέπτες δεν σταματούν να φωτογραφίζουν.
Στα τελευταία, απότομα, μαρμάρινα, σκαλοπάτια εμφανίζεται πρώτα, το όμορφο καμπαναριό και αμέσως, η λιτή, γκριζόλευκη εκκλησία της Παναγίτσας. Στον περίβολο, γείτονες, γνωστοί αλλά και φίλοι και συγγενείς που μένουν πλέον στην Αθήνα και τα περίχωρά της, αλλά πάντα έρχονται για προσκύνημα στην Παναγίτσα. Οι μεγαλύτεροι έχουν κουραστεί φανερά από την ανηφόρα και το βάρος του καλαθιού. Είναι όμως ευχαριστημένοι. «Θα αξιωθούμε και του χρόνου;» ακούμε να λένε.
Τα καλάθια αποτίθενται απευθείας επάνω στη γη, έξω από το εκκλησάκι. Στην είσοδο του υπάρχει ένα μανουάλι, για να ανάβουν οι πιστοί τα κεριά τους. Το εκκλησάκι άλλωστε είναι πολύ μικρό. Οι προσφέροντες, τοποθετούν κεριά επάνω στους άρτους. Θα τα ανάψουν αργότερα, γύρω στις 16:30, όταν ο ιερέας θα βγει από το μικρό εκκλησάκι για να ευλογήσει τις προσφορές και να ψάλει: «Ευφορία των καρπών της γης και καιρόν ειρηνικόν παρά του Κυρίου αιτησώμεθα».
Ο ήλιος είναι στη δύση του και χρωματίζει εντυπωσιακά τον ορίζοντα. Το ελευσινιακό ιερό άλλωστε κτίστηκε σε προνομιακή τοποθεσία. Ο μικρός περίβολος της Παναγίτσας λόγω των αναμμένων επί των άρτων κεριών και των προσώπων που κοιτούν προς τη γη και φωτίζονται, λαμβάνει χαρακτηριστικά μοναστικού χώρου λατρείας. Θα λέγαμε ότι και οι προσκυνητές επιδεικνύουν θρησκευτικό σεβασμό, συναισθήματα και αντιδράσεις που απαντούν σε έναν ευφρόσυνο, μοναστικό χώρο, όπου το αρχαίο και το νέο συνυπάρχουν φιλικά (βλ. Παράρτημα 2). Δεν έχουν άλλωστε περάσει και πολλά χρόνια –τη δεκαετία του ’70– από τότε που η γιαγιά ενός φίλου έλεγε, ότι άναβε: «το ένα κεράκι στην Παναγία και το άλλο στην Αγία Δήμητρα».
Όταν ο ήλιος έχει πλέον δύσει και η δέηση ολοκληρωθεί, τα καλάθια με τους άρτους τοποθετούνται πάνω στα αρχαία μάρμαρα, όπου τεμαχίζονται με χαρά και μοιράζονται στο εκκλησίασμα. Aνταλλάσσονται ευχές: «χρόνια πολλά», «και του χρόνου», «βοήθειά μας». Οι νέοι κάθε χρόνο επισκέπτες εκπλήσσονται από την υποβλητικότητα του χώρου. Το σημείο έχει υπάρξει τόπος προσευχής και επίκλησης επί αιώνες προς τη θεά Δήμητρα και την Παναγία Δέσποινα, στο πρόσωπο της οποίας μετενσαρκώθηκαν οι μητέρες του αρχαίου κόσμου. Ειδικά όμως στην Ελευσίνα, όπως μας λένε οι καταγεγραμμένες μαρτυρίες, η επίκληση στην Παναγία γίνονταν χωρίς να λησμονείται η Δήμητρα, μέσω της ταύτισης.
Η τελετή έχει τελειώσει και ο κόσμος κατεβαίνει τον λόφο με τα καλάθια σχεδόν άδεια και το βήμα ανάλαφρο. Ήσυχα, χαρούμενα. Καθεμία και καθένας έχει φυλάξει διπλωμένο στη λευκή πετσέτα «λίγο άρτο για το σπίτι». Όλοι οι προσφέροντες έχουν φυλάξει λίγα κομμάτια για το μέλος της οικογένειας, τον γείτονα, τον φίλο που δεν μπόρεσε να παραστεί. Ένα ευλογημένο κομμάτι άρτου για να απλωθεί η Θεία Χάρις.
Έξω από την κεντρική είσοδο του αρχαιολογικού χώρου «Το Αδράχτι» έχει ετοιμάσει και προσφέρει σε όσους κατεβαίνουν από τον λόφο το πολυσπόρι. Ένα μίγμα δημητριακών, οσπρίων και καρυκευμάτων. Στην Ελευσίνα το έφτιαχναν έως και λίγο πριν από την αυγή του 20ού αιώνα, όσο η κοινωνία ήταν έντονα αγροτική. Το έθιμο του πολυσπορίου ατόνησε και εγκαταλείφθηκε, για να αναβιώσει πριν από μερικά χρόνια, το έτος 2014 ως όψη της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου. Οι μετέχοντες, το ζητούν και το γεύονται με ευχαρίστηση.
Έχοντας κοινωνήσει και αυτήν την τελευταία «προσφορά», ο κόσμος έχει επιθυμία για συζήτηση, για επαφή. Οι προσκυνητές συζητούν για τη λειτουργία, τον ιερέα, τους ψάλτες, τον καιρό, τα κοφίνια με τις αρτοκλασίες, τα τελευταία νέα του δήμου. Αρκετοί είναι αυτοί που συνεχίζουν την παρέα σε κάποιο από τα όμορφα καταστήματα της κεντρικής πλατείας ή του μεγάλου πεζοδρόμου της Ελευσίνας.
Είναι λίγο μετά τις 5 το απόγευμα. Και όμως, μέσα σε μόλις ένα δίωρο, κάτι σημαντικό έχει επιτελεστεί για τους συμμετέχοντες και τον τόπο.

[/toggle]
[toggle title=”4. Χώρος/εγκαταστάσεις και εξοπλισμός που συνδέονται με την επιτέλεση/ άσκηση του στοιχείου ΑΠΚ”]

Στον λόφο των αρχαιοτήτων, ακριβώς επάνω από το τελεστήριο των Ελευσινίων Μυστήριων και το Πλουτώνειο –δηλαδή την είσοδο της σπηλιάς, από την οποία ο μύθος θέλει να οδηγήθηκε η Περσεφόνη στον Άδη από τον Πλούτωνα– είναι κτισμένο το εκκλησάκι των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστό στην περιοχή ως Παναγίτσα. Στο βιβλίο της Ελευσίνα, ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο, η Καλλιόπη Παπαγγελή αναφέρει: «Ακολουθώντας την πομπική οδό, ο επισκέπτης βλέπει στα δεξιά του αμέσως ύστερα από το Πλουτώνειο μια βαθμιδωτή εξέδρα, λαξευμένη στον απότομο βράχο. Στην κορυφή του βρίσκεται το μεταβυζαντινό εκκλησάκι της Παναγίας, που αποτελεί και αυτό ορόσημο του χώρου». Πράγματι, ο λόφος των αρχαιοτήτων και αυτή η μικρή εκκλησία, δεσπόζει στο κέντρο της πόλης και είναι εμφανής από τα περισσότερα σημεία της.
Χρονολογείται από την εποχή της τουρκοκρατίας Λιτό, πέτρινο-επιχρισμένο, μικρό, παραλληλόγραμμο κτίσμα. Το μόνο «στολίδι» είναι το μικρό καμπύλο τμήμα που προβάλει προς την ανατολή, και σηματοδοτεί εξωτερικά το χώρο του Ιερού, με κεραμίδια τοποθετημένα ημικυκλικά. Εκεί, στο Ιερό, βρίσκεται και το ένα από τα δύο μικρά, κάθετα ανοίγματα. Το άλλο βρίσκεται ακριβώς απέναντι, πάνω από την είσοδο. Δεν υπάρχουν παράθυρα. Έχει απλή, δίρριχτη σκεπή, το χρώμα της, γκρίζο-υπόλευκο. Η χρονολόγησή του μόνον έμμεσα συμπεραίνεται (βλ. Παράρτημα 3).
Παρά το ιδιαίτερα λιτό εξωτερικό του, εσωτερικά διαθέτει θαυμάσιες τοιχογραφίες, οι οποίες, όμως, έχουν υποστεί μεγάλες ζημιές. Πέρα από τα χαράγματα και την αφαίρεση των οφθαλμών των αγίων, υπάρχουν δυστυχώς χαραγμένα πολλά ονόματα αλλά και ασβέστωμα στο κάτω μέρος ως ένας κακώς νοούμενος ευπρεπισμός που κάποια χρονική στιγμή ατυχώς επιχειρήθηκε. Όλες οι τοιχογραφίες και ο θόλος έχουν σημαντικότατες επικαθήσεις καπνιάς.
Ακριβώς στον περίβολο της μικρής εκκλησίας αποτίθενται στη γη όλα τα κοφίνια με τις αρτοκλασίες. Καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο του πλατώματος αυτού και συστοιχίζονται με επιμέλεια δίπλα δίπλα, ώστε να μη χαθεί χώρος. Οι προσκυνητές λοιπόν περιστοιχίζουν τα κοφίνια, και κατ΄ αυτόν τον τρόπο αποτελούν και το φυσικό φράγμα για το αεράκι που συνήθως φυσά, ώστε να διατηρούνται αναμμένα τα κεράκια που στερεώνονται στη σάρκα του άρτου και ανάβονται την κατάλληλη στιγμή του εσπερινού.
Όπως προαναφέρθηκε, μετά τον εσπερινό και κατά την έξοδο των προσκυνητών από τον αρχαιολογικό χώρο, βρίσκουν στρωμένο το μακρόστενο τραπέζι του Λαογραφικού Συλλόγου «Το Αδράχτι», με το πολυσπόρι. Στις 20 Νοεμβρίου το σύνηθες είναι να έχουμε έναν αρκετά ψυχρό καιρό, ενώ η ανάβαση, η ορθοστασία και η κατάβαση από τον αρχαιολογικό χώρο έχει προκαλέσει μια ευχάριστη σωματική κούραση. Αυτό σημαίνει ότι το κέρασμα του πολυσπορίου είναι ευπρόσδεκτο και ως τονωτικό, στο τέλος της εορτής.
Από το 2014, όπου και εμφανίστηκε ο μεγάλος πάγκος με τις χύτρες των γυναικών-μελών του Αδραχτίου να μοιράζουν το ζωμό με τα δημητριακά, έχουν γίνει σταδιακές μετατροπές, με βασικό στόχο την τήρηση απαραίτητων συνθηκών υγιεινής. Είναι κάτι που απηχεί τις προτιμήσεις της εποχής μας. Από το 2018, το πολυσπόρι προετοιμάζεται λιγότερο υδαρές, προστέθηκαν μυρωδικά και συσκευάζεται σε θερμομονωτικά ποτηράκια με καπάκι, απευθείας μετά την παρασκευή του. Η νέα αυτή πρακτική ευνοεί τη μεταφορά του πολυσπορίου στο σπίτι, σε κάποιο μέλος της οικογένειας που δεν παρέστη.
Το πολυσπόρι παρασκευάζεται στον χώρο του Μουσείου του Λαογραφικού Συλλόγου το πρωί της 20ής Νοεμβρίου. Φακές, φασόλια, σιτάρι, ρεβύθια βρασμένα ξεχωριστά, τόσο, ώστε να διατηρούν κάποια σκληρότητα. Στη συνέχεια βράζονται για λίγα λεπτά όλα μαζί με ζάχαρη. Αφού κρυώσει αρκετά το μίγμα, προστίθεται καλαμπόκι βρασμένο, σταφίδες, πετιμέζι, κανέλα, σπόροι ροδιού. Η προσθήκη ξύσματος πορτοκαλιού αρωματίζει γευστικά το μίγμα του πολυσπορίου.
Η παρασκευή έχει χαρακτηριστικά εορτής. Μέλη του Συλλόγου που έχουν αναλάβει από τις προηγούμενες ημέρες καθήκοντα στην παρασκευή, αλλά και συγγενείς, γείτονές τους με μικρά παιδάκια προσχολικής ηλικίας, θα περάσουν από τον χώρο του Συλλόγου έστω για λίγα λεπτά, να χαιρετήσουν, να εποπτεύσουν τις εργασίες παρασκευής και να κάνουν ερωτήσεις, να κεραστούν κάποια από τα εδέσματα που οι κυρίες-μέλη έχουν φέρει μαζί τους, να πιούν κάτι «για το καλό».Υπάρχει πηγαίος ενθουσιασμός για τη συμμετοχή στην προετοιμασία της τοπικής εορτής.

[/toggle]

[toggle title=”5. Προϊόντα ή εν γένει υλικά αντικείμενα που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της επιτέλεσης/άσκησης του στοιχείου ΑΠΚ “]

Δεν υπάρχουν προϊόντα ή παραγόμενα αντικείμενα.

[/toggle]

[toggle title=”6. Ιστορικά στοιχεία για το στοιχείο ΑΠΚ”]

Στον ίδιο τον τόπο της πραγματοποίησης της σημερινής εορτής τελούνταν (15η έως 23η Βοηδρομιώνος) η κορυφαία μυστηριακή εορτή του αρχαίου κόσμου, τα Ελευσίνια Μυστήρια (βλ Παράρτημα 4).
Η μυθολογία θέλει το Θριάσιο πεδίο με το όμορό του δυτικά, αρδευόμενο από τον Ελευσινιακό Κηφισό, Ράριο πεδίο, ως τον τόπο που η θεά Δήμητρα δίδαξε στο βασιλόπουλο της Ελευσίνας Τριπτόλεμο πώς να καλλιεργεί τη γη, χαρίζοντάς του τον σπόρο του σταριού. Στο αρχαίο ελευσινιακό νόμισμα εικονίζεται ο Τριπτόλεμος πάνω σε φτερωτό άρμα με στάχυα σταριού στα χέρια, έτοιμος να πετάξει στην οικουμένη για να εξαπλώσει τον ιερό καρπό. Αυτά εξιστορούνται στον περίφημο Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα (βλ. Παράρτημα 5).
Η προσφορά του άρτου (αρτοκλασία), όπως και το πολυσπόρι, αποτελούν ένα κοινό τελετουργικό στα χριστιανικά λατρευτικά δρώμενα, έτσι όπως τα βιώνουν οι σύγχρονοι χριστιανοί. Ο άρτος όμως που προσφέρεται στην Ελευσίνα έχει το αρχαιότατο ανάλογό του. Οπως γράφει η κ Κ. Παπαγγελή: «φαίνεται πιθανόν ότι την 20η Βοηδρομιώνος ετελούνταν θυσίες στο Ιερό, …, τότε πρέπει να γινόταν και η προσφορά του «πελάνου», μεγάλου ψωμιού ζυμωμένου από σιτάρι του Ράριου πεδίου, της ελευσινιακής πεδιάδας». (Παπαγγελή Κ., 2002, Ελευσίνα Ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο).
Πριν από την έναρξη των Μεγάλων Ελευσίνιων Μυστηρίων του μήνα Βοηδρομιώνα, με προκήρυξη προς τους Πανέλληνες οι διοργανωτές προέτρεπαν τις πόλεις του τότε γνωστού κόσμου να καταθέσουν τις απαρχές (προσφορές) των καρπών τους στην Ελευσίνα, προς τιμήν της θεάς.
Οι σωζόμενες αναφορές για την πανσπερμία συνδέονται με την παρουσία μιας υπερμεγέθους (τρεις φορές το μέγεθος ενός ανθρώπου) κιστοφόρου καρυάτιδας, θαμμένης κατά το μεγαλύτερο μέρος της στον αρχαιολογικό χώρο, που έως το 1801 που εκλάπη, ήταν γνωστή ως Αγία Δήμητρα. Για το άγαλμα αυτό, το οποίο κατείχε εξέχουσα θέση στη ζωή των κατοίκων, υπάρχουν ιδιαίτερες αναφορές από εντόπιους και ξένους ερευνητές και περιηγητές, που επισημαίνουν ότι οι γεωργοί της Ελευσίνας και των γύρω περιοχών εναπόθεταν καρπούς και καλούσαν τον παπά του χωριού προκειμένου να δεηθεί «υπέρ ευφορείας των καρπών της γης» με κεριά και με λιβάνι (βλ Παράρτημα 9).
Τον ευλογημένο καρπό τον ανακάτευαν με την υπόλοιπη σπορά, σίγουροι ότι θα έχουν μια καλή καρποφορία, μια πρακτική που ήταν συνηθισμένη και στις εξωτερικές λατρευτικές εκδηλώσεις των Ελευσίνιων Μυστηρίων, όπου και εκεί, οι καθαγιασμένοι σπόροι των μεγάλων σιρών (αποθηκών) του Ιερού, πωλούνταν στους μύστες για την ενίσχυση της δικής τους σποράς.
Από τη στιγμή που ο χριστιανισμός αναγνωρίστηκε ως επίσημη θρησκεία, τα παλαιά θρησκευτικά κέντρα υποβαθμίστηκαν. Πολλοί αρχαίοι ναοί μετατράπηκαν σε χριστιανικούς. Η συλλογική όμως μνήμη και η προφορική παράδοση των κατοίκων των θρησκευτικών κέντρων, αλλά και εκείνων των ευρύτερων περιοχών, δεν προσαρμόζεται βεβαίως κατά τον ίδιο τρόπο, ειδικά τις εποχές που ο άνθρωπος ήταν ακόμη άρρηκτα δεμένος με τη φύση, αφού συνδέονταν με βιωματικό τρόπο η ύπαρξή του από αυτήν, αλλά και μετέδιδε την προφορική του παράδοση με εντονότερο τρόπο, ως στοιχείο κοινωνικής επικοινωνίας.
Η πόλη της Ελευσίνας καταστράφηκε, το 396, από τον Αλάριχο και τους Βησιγότθους. Κατά τη διάρκεια του 4ου και 5ου αιώνα μ.Χ. η πόλη διατήρησε σχεδόν αναλλοίωτη τη μορφή που είχε κατά τους τελευταίους ρωμαϊκούς χρόνους. Ιστορικές αναφορές έκτοτε και έως τον 13ο αιώνα δεν υπάρχουν ή δεν έχουν ευρεθεί/μελετηθεί ακόμη.
Κατά τα τέλη του 14ου αιώνα, ο πληθυσμός στην ευρύτερη περιοχή άρχισε σταδιακά να πυκνώνει με την εγκατάσταση Αρβανιτών. Η πρώτη μαζική εγκατάσταση Αρβανιτών στην Ελλάδα έγινε με πρόσκληση του αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού (1341-1355). Ο πρώτος δε εποικισμός της Αττικής έγινε το 1382 επί Φραγκοκρατίας και πάλι με πρόσκληση.
Είναι έξοχο να συναντούμε πηγές που με τη σειρά τους περιέχουν μαρτυρίες ξένων περιηγητών ή Ελλήνων, για εορτές, δρώμενα, αντιλήψεις και πρακτικές της καθημερινότητας ή θρύλους που συνδέουν σε τέτοιο βαθμό τη μυριόπαθη κοινωνία Αρβανιτών Κουντουριωτών (από τα Κούντουρα της βορειοδυτικής Αττικής), μετά την τουρκική απελευθέρωση, με το Ιερό της Δήμητρας. Αλλωστε, οι Κουντουριώτες έχτισαν τις καλύβες τους επάνω στον αρχαιολογικό χώρο. Κατόπιν, αργότερα, περί μάλλον τον 18ο αιώνα, έχτισαν το εκκλησάκι των Εισοδίων, την Παναγίτσα.
«H εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, σε πολλά ακόμη μέρη του ελληνικού χώρου, σφραγίζει το τέλος ή το μέσον της σποράς γι’ αυτό και ο λαός τη λέει Αποσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα και τη θεωρεί προστάτιδα της σοδειάς (εισόδια), και «Αποσοδειά» και οι χριστιανοί εισάγουν συμβολικά στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου «πολυσπόρια», σύμφωνα με την αρχαία συνήθεια. ….Οι Ελευσίνιοι παλαιότερα, αφού έβραζαν στα σπίτια τα πολυσπόρια τα έφερναν με ένα καρβέλι ψωμί στον ναό και ακολουθώντας πανάρχαιες συνήθειες τα μοίραζαν στο εκκλησίασμα, κρατώντας μέρος από αυτά για το σπίτι, τα ζώα και το χωράφι….Ο M. Nilsson χαρακτηρίζει τη λατρευτική συνήθεια των πολυσπορίων-πανσπερμίας, που ανήκει στο στρώμα της λαϊκής θρησκείας, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα συνέχειας ανά τους αιώνες και ο Δημ. Λουκάτος παρατηρεί εύστοχα ότι στην Παναγία-Δήμητρα προσφέρεται «ευχαριστήρια πανσπερμία για το καλό που πέρασε και το καλό που πρέπει να συνεχιστεί» (Καμηλάκη-Πολυμέρου Α., «Από την πανσπερμία των αρχαίων στα φθινοπωρινά πολυσπόρια»).
Όπως αναφέρει ο Ε. Λιάπης, οι γυναίκες συνέχεαν συχνά την Παναγία με τη θεά Δήμητρα. Είχε επικρατήσει μάλιστα να τη λένε Αγία Δήμητρα. «Πίστευαν περισσότερο στην Αγία Δήμητρα». Ο ίδιος συγγραφέας, ο οποίος έκανε εκτεταμένες έρευνες για την Ελευσίνα, την ιστορία και τα ιδιαίτερα πολιτιστικά στοιχεία της, αναφέρει χαρακτηριστικά την εντύπωση που του είχε δημιουργηθεί: «οι κάτοικοι ζούσαν ταυτόχρονα σε δύο εποχές, τη δική τους και στην αρχαία».
Την ισχυρή παρουσία της αρχαίας θεάς στην καθημερινή ζωή των αγροτών τη βρίσκει κανείς σε αφηγήσεις και ζωντανούς μύθους και θρύλους, οι οποίοι ήταν διάχυτοι στην κοινωνική και λατρευτική ζωή έως και αρκετά μετά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ε. Λιάπης απόσπασμα από ελευσινιώτικο παραμύθι: «Την άγια μέρα που θάρθει η ξενιτεμένη κόρη, ελευθερωμένη από τους ληστές, θα ζωντανέψει η Άγια Δήμητρα και όπως τότε με την κόρη της Περσεφόνη, θα την αγκαλιάσει και θα τη φιλήσει γιατί δεν της έδωσαν να φάει σπόρους ροδιού. Θα βγουν οι παπάδες με τα ιερά άμφια, οι καμπάνες θα κτυπούν μόνες τους…».
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και ένας παλαιός χορός στο Καλλίχορο Φρέαρ, ο οποίος τελούνταν έως και πριν από την αυγή του 20ού αιώνα μόνον από παντρεμένες γυναίκες, καταδεικνύοντας περίτρανα την απενοχοποιημένη, παρά την έντονη χριστιανική θρησκευτικότητα, επίκληση της θεάς Δήμητρας (βλ Παράρτημα 7,8).
Σταδιακά, άρχισαν να εμφανίζονται στην περιοχή και οι πρώτες βιομηχανίες. Από τη δεκαετία του ’30 άρχισε να μειώνεται η αξία της γεωργικής παραγωγής, λόγω της σταδιακής ανάπτυξης της βιοτεχνίας-βιομηχανίας που άλλαξε δραστικά τις οικονομικές και κοινωνικές δομές, αλλά και το φυσικό τοπίο, το οποίο έλαβε τη χαριστική βολή με τη δημιουργία του αεροδρομίου επί του Θριάσιου πεδίου το 1936. Με μεγάλη λύπη οι γεωργοί αντιμετώπισαν το γεγονός: «Το Θριάσιο ήταν η ίδια μας η ζωή. Ζούσαμε μαζί του, τρώγαμε το ψωμί που μας έδινε απλόχερα και δοξάζαμε τον Θεό και την Αγία Δήμητρα» (Λιάπης , 1993:64)
Μετά τον περιορισμό του αρχαιολογικού χώρου, ώστε να μην είναι ελεύθερα προσπελάσιμος όπως παλαιότερα και τη μετατροπή του Θριάσιου πεδίου σε βιομηχανική περιοχή, όλα αυτά μετατράπηκαν σε σιωπηλή μνήμη, η οποία εκφράζεται με το άναμμα ενός κεριού την παραμονή της Παναγίας στις 20 Νοεμβρίου, στον εσπερινό, εντός του αρχαιολογικού χώρου.

[/toggle]

[toggle title=”7. Η σημασία του στοιχείου σήμερα”]

α. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τα μέλη της κοινότητας/τους φορείς του;
Ως μέλη της κοινωνίας της Ελευσίνας αισθανθήκαμε την ανάγκη να αποκωδικοποιήσουμε την ξεχωριστή αγάπη και την αγνή χαρά που οι πολίτες της πόλης αλλά και οι επισκέπτες αισθανόμαστε και μοιραζόμαστε για την τελετουργία της Παναγίτσας από παιδιά. Από την τρυφερή δηλαδή ηλικία που στα σπίτια μας δεν διανοείτο η μητέρα ή η γιαγιά μας να μην παρευρεθούμε στον εσπερινό της 20ής Νοεμβρίου.
Είχαν ήδη από τότε περάσει πολλά χρόνια που η κοινωνία μας είχε πάψει να είναι αγροτική. Είχε ήδη απωλέσει τη σχέση με τη γη. Απώλεσε την κατανόηση του κάματου, την αγωνία της καταστροφής της σοδειάς, αλλά και τη χαρά της καρποφορίας. Αποξενώθηκε από τη γη και την ανάγκη για την επίκληση των θείων δυνάμεων για τη βλάστησή της. Παρεμβλήθηκε κυρίως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι συνέπειές του και κατόπιν η εκβιομηχάνιση, ο οικοδομικός οργασμός, ο καταναλωτισμός. Έμεινε μόνον η αγάπη για την εορτή και η επιθυμία να ανάψει ένα κεράκι την 20ή Νοεμβρίου.

β. Ποια είναι η σημασία του στοιχείου για τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;
Στην Ελευσίνα είμαστε στην ευτυχή θέση να αντικρίζουμε καθημερινά και να περιδιαβαίνουμε ή να επισκεπτόμαστε, έναν σημαντικότατο τόπο. Θα ήταν ευχής έργον να αυξήσουμε τον αριθμό εκείνων των συμπολιτών μας, αλλά και της ευρύτερης κοινότητας, που θα κατανοήσουν βαθύτερα τη μακραίωνη καταγωγή των ψηγμάτων που έφτασαν σε εμάς, ώστε να διατηρήσουμε με έναν ουσιωδέστερο τρόπο τον εορτασμό της αγαπημένης μας Παναγίτσας.
Δεν θεωρούμε ότι η διατήρηση των εθίμων είναι υποχρέωση. Είναι κριτική διαδικασία η επιλογή συμμετοχής στη συνέχιση των εθίμων. Το μόνον που πρέπει να κάνουμε είναι να δώσουμε σε όλους, και κυρίως στα παιδιά μας, την ευκαιρία να μάθουν. Να τα βοηθήσουμε να ψηλαφίσουν το βάθος της παράδοσης, της ιστορίας, της μυθολογίας μας, ώστε να διευρύνουν τους ορίζοντές τους. Από αυτή τη διαδικασία μόνον κάτι καλό μπορεί να προοιωνίζεται για το μέλλον.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ντοκιμαντέρ «Αγέλαστος Πέτρα» του Φίλιππου Κουτσαφτή (2000) ενέπνευσε τις πρωτοβουλίες μας. Με υποβλητικό, εκφραστικό μέσο την ανάδειξη σκηνών από τον τρέχοντα βίο και την ενδεχόμενη σύνδεση με το ιστορικό πλαίσιο του τόπου, ευαισθητοποίησε, θύμισε, δίδαξε και παρότρυνε εντέλει την τοπική και ευρύτερη κοινωνία.

γ. Συμμετείχε και πώς η κοινότητα στην προετοιμασία της εγγραφής του στοιχείου στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς;
Τα μέλη του συλλόγου είναι Ελευσίνιοι που έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει στην Ελευσίνα. Φέρουν προσωπικές μνήμες από τον εορταστικό εσπερινό. Με το πέρασμα του χρόνου, μεγαλώνοντας και εμβαθύνοντας, ανέδειξαν το έθιμο και επανέφεραν την παρασκευή του πολυσπορίου. Ενεπλάκησαν επιστήμονες λαογράφοι, οι οποίοι φώτισαν τις σχέσεις παλαιάς και νέας τελετουργίας.
Με προτροπή του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού μέλη του συλλόγου «το Αδράχτι», ανέλαβαν την τεκμηρίωση του εθίμου, έχοντας ως οδηγό το βίωμα και πλείστα βιβλία και κείμενα. Ο Σύλλογος συνέλεξε, επίσης, προφορικές μαρτυρίες των γηραιότερων μελών για τον εορτασμό και την κατάνυξη που το συνόδευε ανέκαθεν, όπως το βίωσαν οι ίδιοι ή οι γονείς τους.

[/toggle]

[toggle title=”8.Διαφύλαξη/ανάδειξη του στοιχείου”]

α. Πώς μεταδίδεται το στοιχείο στις νεότερες γενιές σήμερα; 

– Από γενιά σε γενιά, με τη συμμετοχή στο έθιμο.

– Μέσα από σχετικές δράσεις του «Αδραχτιού», όπως:

      • Διοργάνωση Μαθητικών Διαγωνισμών, με σχετικό θέμα, όπου συμμετέχουν σχολεία της ευρύτερης περιοχής.

      • Διανομή ενημερωτικού φυλλαδίου για το έθιμο.

      • Σταδιακή ανάδειξη του Μουσείου του Λαογραφικού Συλλόγου Ελευσίνας «το Αδράχτι» ως σημείου συγκέντρωσης κατά την 20η Νοεμβρίου, για τη συμμετοχή στην παρασκευή του πολυσπορίου.

β. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης του στοιχείου που έχουν ληφθεί στο παρελθόν ή που εφαρμόζονται σήμερα (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)

•  Το έθιμο διαφυλάσσεται από τους ίδιους τους κατοίκους με ανανεωμένο ζήλο κάθε χρόνο. Από την ίδρυση του Λαογραφικού Συλλόγου «Το Αδράχτι» το έτος 2002, άρχισαν να γίνονται ενέργειες κατανόησης και επιστημονικής προσέγγισης της τελετουργίας του εθίμου.
•  Ζητήθηκε η συνδρομή της Δρ. Α. Πολυμέρου-Καμηλάκη και το Αδράχτι με τη στήριξη του Δήμου Ελευσίνας εξέδωσε ενημερωτικό φυλλάδιο για την Παναγία Μεσοσπορίτισσα.
• «Το Αδράχτι» με παρασκευή του πολυσπορίου έχει αναδείξει μια πτυχή του εθίμου, που είχε σβήσει. Στο Μουσείο του Συλλόγου στην οδό Ιάκχου γίνεται την 20ή Νοεμβρίου το πρωί η παρασκευή του μίγματος των δημητριακών και οσπρίων, ώστε να διανεμηθεί μετά τον Εσπερινό.
• Το 2019 με την προτροπή της αρμόδιας Διεύθυνσης του Υπουργείου Πολιτισμού, αποφασίστηκε από το Αδράχτι η γραπτή τεκμηρίωση του εθίμου στη μορφή του παρόντος «Δελτίου Στοιχείου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς»

γ. Μέτρα διαφύλαξης/ανάδειξης που προτείνεται να εφαρμοστούν στο μέλλον (σε τοπική, περιφερειακή ή ευρύτερη κλίμακα)

 Η εγγραφή του εθίμου, τόσο στον Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας, όσο και ακολούθως, στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, θα συμβάλει στη διαφύλαξη, ανάλυση, κατανόηση & ανάδειξη του στοιχείου.

[/toggle]

[toggle title=”9. Βασική Βιβλιογραφία”]

Αλεξοπούλου-Μπάγια, Π., (1985), Ιστορία της Ελευσίνας, από την Προϊστορική μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, Ελευσίνα: Εκδ. Δήμου Ελευσίνας
Καμηλάκη-Πολυμέρου Α., «Από την πανσπερμία των αρχαίων στα φθινοπωρινά πολυσπόρια των νεοελλήνων», Εκδ.:ΠΑΚΠΠΑ Δήμου Ελευσίνας
Κουρουνιώτη Κ(1934) «Παλαιοχριστιανική Ελευσίς», «Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος», Τευχος 13 (σελ 519-530). Αθήνα, Εκδ. Ι.Ν Σιδέρης. Επιμέλεια Γ Δροσίνης
Kαργάκος Σ., (2000), Αλβανοί-Αρβανίτες-Ελληνες, Αθήνα: Εκδ. Ι.Σιδέρης
Λιάπης, Ε.,(1993), Η Ελευσίνα στα νεότερα χρόνια, Ελευσίνα: Αισχύλειος Δημοτική Βιβλιοθήκη
Μεθενίτης, Α., (1971), Το χρονικό της Λεψίνας: από την κατάργηση της αρχαίας λατρείας ως το 1925, Αθήνα: (επανέκδοση το 2014 από τον Λαογραφικό σύλλογο Ελευσίνας “Το Αδράχτι”)
Μοναχολιά Γ.,1982, Η Ελευσίνα του χθές και του σήμερα, Eλευσίνα, Εκδ:Α.Γ.Μοναχολιά
Μυλωνάς Γ.(2010), Ελευσίς & Ελευσίνια Μυστήρια, Ελευσίνα: Eκδ.Κυκεών tales
Μυστακίδης Β. (1887) «Εντυπώσεις εξ Ελευσίνος», Εφημερίς, αρ. φύλ. 104, 14.04.1887: 3-4
Παπαγγελή, Κ., (2002), Ελευσίνα ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο, Αθήνα: Εκδ. ΟΛΚΟΣ, Ιδρυμα Ι Λάτση
Σφυρόερα, Β., (1985), Η ιστορία της Ελευσίνας: από τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα, εκδ. Δήμου Ελευσίνας, Ελευσίνα: εκδ. Δήμου Ελευσίνας
Πρακτικά Συνεδρίου, «1ος & 2ος Συμβολικός Ιερός Άροτος Ράριου Πεδίου», Εκδ.: Κέντρον Ελευσινιακών Μελετών «ΔΑΕΙΡΑ»

[/toggle]

[toggle title=”10. Συμπληρωματικά Τεκμήρια”]

α. Kείμενα (πηγές, αρχειακά τεκμήρια κτλ.) –

β. Χάρτες – 

γ. Οπτικά και ακουστικά τεκμήρια (σχέδια, φωτογραφίες, αρχεία ήχου, βίντεο κτλ.): Βλ. Παράρτημα 10

δ. Διαδικτυακές πηγές (υπερσύνδεσμοι)

https://www.kairatos.com.gr/Elefsis.pdf – Ελευσίνα ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο, Καλλιόπη Παπαγγελή

Aγέλαστος Πέτρα, Φίλιππος Κουτσαφτής

https://www.cnn.gr/2016

https://www.lifo.gr/2018

https://www.gowestathens.gr/2018

https://www.protothema.gr/2019

https://elefsina.gr/2019

[/toggle]

[toggle title=”11. Στοιχεία συντάκτη του Δελτίου”]

α. Όνομα Συντακτών : Λαογραφικός Σύλλογος Ελευσίνας «το Αδράχτι», μέσω των μελών του Ευδοκίας Καραβασίλη, Παντελίτσας Τσαλιμοπούλου

β. Ιδιότητα Συντάκτη/-ών : Ευδοκία Καραβασίλη – Γραμματέας Λαογραφικού Συλλόγου Ελευσίνας «Το Αδράχτι», Παντελίτσα Τσαλιμοπούλου, Πρόεδρος Λαογραφικού Συλλόγου Ελευσίνας «Το Αδράχτι»

γ. Τόπος και Ημερομηνία Σύνταξης του Δελτίου: Ελευσίνα, Μάιος 2018 – Ιούνιος 2020

[/toggle]

[toggle title=”12. Τελευταία συμπλήρωση/επικαιροποίηση του Δελτίου”]

–

[/toggle]

[/accordion]

* To Δελτίο είναι διαθέσιμο και σε μορφή PDF: Η εορτή της Παναγίτσας στ’ αρχαία (Μεσοσπορίτισσα στην Ελευσίνα)